حشمت حیدریان- عباس محمدی*
اهمیت ورزش. ورزش از مهمترین عوامل زیر بنایی یک جامعه است، و معمولا در قوانین اساسی و مدنی و جزایی کشورها مذکور است. تحقق هدف های والای انسانی با پرورش جسم و روان افراد جامعه ممکن میگردد، و ورزش راهی است برای رسیدن به این منظور.
ورزش فقط برای پر کردن اوقات فراغت نیست، بلکه ضامن برومندی نسلهای حال و آیندهی یک جامعهی بانشاط و سرزنده است و میتواند با پرورش انسانهای سالم و قوی، آنان را در حرکت به سوی آیندهای تابناک و نزدیک شدن به هدف های نهایی انسانیت یاری رساند.
در قانون اساسی کشور ما، ورزش از ارزش والایی برخوردار است و در اولین فصل و در صدر اصول کلی مشهود است. به گونهای که در عرض آموزش و پرورش، و مقدم بر آموزش عالی آمده است. اصل سوم قانون اساسی اشعار میدارد:"دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به اهداف مذکور در اصل دوم، همهی امکانات خود را برای امور زیر به کار برد: 1-...2-...3- آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان برای همه، در تمام سطوح و تسهیل و تعمیم آموزش عالی...".
حقوق ورزشی. آگاهی از "حقوق" که جایگاه ویژهای در حفظ نظم جامعه دارد، میتواند تا حد زیادی از وقوع حادثه که منجر به از میان رفتن سرمایههای انسانی و مالی میگردد، جلوگیری کند و به این دلیل میتوان گفت که حقوق ورزشی یکی از ارکان علوم ورزش است.
در کشور ما، در تدوین حقوقق ورزش کوهنوردی کاری صورت نگرفته است؛ نگارنده از چند سال پیش به آموزشهایی در این زمینه در گروههای کوهنوردی پرداخته است، اما این کارها کافی نبوده و لازم است دیگر کارشناسان و علاقمندان هم در این مورد اقدام کنند.
امنیت ورزشکاران. در نظام قضایی ایران، با توجه به اهمیت ورزش در رشد و تعالی جامعه، نوعی امنیت قضایی برای ورزشکاران مورد توجه قانونگزار قرار گرفته است: نخستین بار در سال 1352 به موجب مادهی 42 قانون مجازات عمومی، مقرر گردید که حوادث ناشی از عملیات ورزشی مشروط به این که سبب آن حوادث نقض مقررات مربوط به آن ورزش نباشد، جرم تلقی نگردد. پس از انقلاب هم این قانون با این قید که مقررات آن ورزش مغایرتی با موازین اسلامی نداشته باشد، تنفیذ گردید. مادهی 32 قانون مجازات اسلامی مصوب 21/7/1361 چنین است؛ «اعمال زیر جرم محسوب نمیشود: 1-... 2-... 3- حوادث ناشی از عملیات ورزشی مشروط بر اینکه سبب آن حوادث نقض مقررات مربوط به آن ورزش نباشد و این مقررات هم با موازین شرعی مخالفتی نداشته باشد». در حال حاضر، این مادهی قانونی به همین شکل در بند3 مادهی 59 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 مذکور است.
چند دلیل اینکه حوادث ناشی از عملیات ورزشی جرم محسوب نمیشود، چنین است:
1. هدف ورزش؛ که پرورش انسانها، به ویژه نسل جوان و منافع حاصل از آن است.
2. رضایت طرفین؛ ورزشکاران با رضایت متقابل به عملیات ورزشی میپردازند.
3. مقررات ورزشی؛ که عملیات خطرناک و خلاف روحیات ورزشی را ممنوع میسازد.
اگر در حوادث ناشی از عملیات ورزشی، سوء نیت مرتکب برای قاضی احراز گردد و مشخص شود که وی به قصد ایراد صدمه به عملیات ورزشی مبادرت ورزیده، جای هیچگونه تردید در مسوولیت و محکومیت ورزشکار باقی نمیماند.
مقررات ورزشی. مقررات، عامل مهم در ممانعت فرد از سوء استفاده از ورزش و اقدام به عملیات خطرناک و خلاف روحیات ورزشی است. از آنجا که ورزش و صدمه دیدن دو امر غیر قابل تفکیک است، نوعی مصونیت قضایی برای ورزشکار، یک ضرورت اجتنابناپذیر است، اما این مصونیت محدود به رعایت مقررات در زمان و مکان اجرای عملیات ورزشی است.
بیشتر ورزشها دارای مقرراتی هستند و اجرای آنها در محدودهی زمانی مشخص و در مکانهای معین صورت میگیرد. اما در کوهنوردی، مقررات به شکلی که در ورزشهایی مانند دو و میدانی، شنا، ورزشهای با توپ، ورزشهای رزمی و… وجود دارد، مدون نیست. همچنین زمان و مکان اجرای عملیاتی ورزشی، در کوهنوردی تفاوت اساسی با ورزشهای دیگر دارد.
مسوولیت، جرم، مجازات. در قانون، دو گونه مسوولیت وجود دارد: 1- مسوولیت مدنی که در آن شخص مسوول، ناگزیر از جبران خسارت وارده به دیگری است (مادهی اول قانون مسوولیت مدنی، مصوب 1339) 2- مسوولیت جزایی که شامل مواردی است که شخص به کاری که دست میزند که از جهت قانون، جرم تلقی میشود و از جهت نظم عمومی تحملناپذیر است، و به این جهت جامعه او را به مجازاتهایی محکوم میکند.
جرم، مطابق تعریف «هر فعل یا ترک فعلی است که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد» (مادهی 2 قانون مجازات اسلامی). به عبارت دیگر هیچ امری را نمیتوان جرم دانست مگر آن که به موجب قانون برای آن مجازات یا اقدامات تامینی یا تربیتی تعیین شده باشد.
در ورزش، توهین و ایراد ضرب و خودداری از کمک به مصدومان و کوتاهی در انجام وظیفهی سرپرستی یا مربیگری و... جرم تلقی میشود.
جرم با جمع سه رکن تحقق مییابد: 1- رکن مادی؛ فعل یا ترک فعل باید تجلی خارجی داشته باشد(توهین، ایراد ضرب و جرح، خودداری از کمک در شرایطی که امکان آن بوده و...) 2- رکن قانونی؛ زمانی یک اقدام جرم تلقی میشود که قانون آن کار را جرم دانسته و برایش مجازاتی تعیین کرده باشد. 3- رکن روانی؛ شامل ارادهی مرتکب و قصد مجرمانه میشود.
ورزش کوهنوردی و قانون
مصون بودن ورزشکار از مجازات در حوادثی ورزشی، علاوه بر آنکه مشروط به رعایت مقررات آن ورزش است، مشروط به مجاز بودن آن رشتهی ورزشی نیز هست، کوهنوردی جزء ورزشهایی است که از سوی سازمان تربیت بدنی مجاز اعلام گردیده است.
در عین حال، کوهنوردی هیچ مغایرتی با موازین شرعی ندارد. پیامبران، کوه را محل تجلی قدرت خالق هستی دانستهاند و الهامات حقانی را در کوهستان دریافتهاند. در کتاب های آسمانی، از کوهها یاد شده و عظمت آنها مورد تاکید قرار گرفته است، و بیشتر کوهنوردان، برای آرامش روان و استفاده از زیبایی و عظمت کوهستان به آنجا میروند. از نظر نوع پوشاک هم، در کوهنوردی هیچ مشکل شرعی وجود ندارد.
کوهنورد کسی است که در حال عملیات ورزش کوهنوردی باشد. در مواقع بروز حادثه یا طرح دعوا آنچه برای قاضی اهمیت دارد، فعالیت ورزشی و رعایت یا عدم رعایت مقررات ویژه است، و میزان مهارت، سن، سوابق ورزشی، انگیزهی عملیات ورزشی، و جنسیت ورزشکار، تاثیری نفیا یا اثباتا در مسوولیت ورزشکار ندارد. نکتهی دیگر این است که انجام عملیات ورزشی در خارج از محدودهی زمانی و مکانی مربوط به آن رشته، ورزشکار را از شمول مصونیت موضوع بند 3 مادهی 59 قانون مجازات اسلامی خارج میکند.
حادثه در کوهستان. فعالیتهای ورزش کوهنوردی در محیط بسیار گستردهای شامل: قلهها، درهها، دیوارههای سنگی و یخی، غارها، و... انجام میگیرد. پرت شدن، سرمازدگی، گرمازدگی، ریزش بهمن، پاره شدن طناب، مارگزیدگی، مسمومیت، صاعقه و... پارهای از خطرات کوهستان است. حوادث کوه از سه عامل سرچشمه میگیرد:
1- عامل انسانی که کوهنورد است؛ نداشتن دانش و تجربهی کافی، اشتباه در اجرای فنها.
2- عامل طبیعی که طبیعت و کوهستان است؛ این عامل بسیار قوی است و خطرات پنهان و احتمالات فراوانی در خود دارد و انسان در مقابل آن بسیار ناتوان است.
3- ابزار فنی که ضعف آنها یا به کارگیری نادرست آن میتواند موجب حادثه گردد.
کوهنورد باید با آمادگی جسمی و روانی، و داشتن آگاهیهای لازم یا همراه داشتن سرپرست با کفایت، به سوی کوهستان گام بردارد. و اگر حادثهای پیش آمد باید با خونسردی و احتیاط برای نجات جان حدثه دیده اقدام کند. در گروهها، حفظ انضباط پس از بروز حادثه یک اصل ضروری و حیاتی است. تسلط بر ترس، مبارزه با ناامیدی، به کار گرفتن خلاقیت و شهامت از دیگر عوامل مقابله با خطر و حادثه است.
زمان در ورزش کوهنوردی. اشاره کردیم که برای آن که عملیات ورزشی جرم تلقی نگردد، میبایست هر رشته در محدودهی زمانی و مکانی خود اجرا شود. ورزش کوهنوردی دارای مقررات مدون در این زمینه نیست، اما عرف تا حد زیادی این محدودهها را مشخص کرده و ذیلا میکوشیم در چند شاخه از این ورزش، محدودهی زمانی عملیات ورزشی را مشخص کنیم:
1 - کوهپیمایی یا صعود به قلهها و ارتفاعات؛ آغاز زمان، موقعی است که حرکت از محل تجمع کوهنوردان در دامنهی کوهستان با کولهپشتی بر پشت شروع میشود. زمان فعالیت، تا رسیدن به هدف (قله، گردنه، یا هر نقطهی کوهستانی دیگر) و برگشت به دامنه ادامه مییابد و در جایی که دیگر کولهپشتی بر پشت حمل نمیشود، پایان میپذیرد.
2- دیوارهنوردی؛ آغاز، هنگامی است که دو یا چند همطناب، در طناب قرار میگیرند و حمایت شروع میشود. زمان خاتمه، هنگامی است که سنگنورد از صعود دیواره فارغ گردیده و طناب کوهنوردی دسته شده است.
3- صعود یخچال؛ آغاز زمان از لحظهی صعود با وسایل فنی (یا بدون آن)، و خاتمهی آن پایان صعود است که کوه نورد به دامنه بازگشته است.
4- پیمایش غارها؛ زمان از لحظهی ورود به غار آغاز میگردد و تا لحظهی بیرون آمدن از غار ادامه دارد.
5- راهپیمایی در جنگل و کویر؛ زمان فعالیت، با حرکت از مبداء آغاز میگردد و در موقع برگشت به مبدا (یا رسیدن به مقصد) پایان میپذیرد.
مسوولیت زمانی سرپرست و اعضای گروه، از آغاز تا پایان آن است.
مکان در ورزش کوهنوردی. حوادث ناشی از عملیات ورزشی زمانی جرم نیست که علاوه بر حفظ محدودهی زمانی ورزش، الزاما در مکان ورزشی مجاز و مُعَد به وقوع پیوسته باشد. اصولا ورزشها در اماکنی انجام میشوند که متناسب با آن ورزش باشند و منظور از این امر، به حداقل رساندن احتمال حادثه و تسهیل انجام فعالیت ورزشی است.
محدودهی مکان ورزش کوهنوردی (که رعایت آن، مصونیت قضایی راا برای کوهنوردان به ارمغان میآورد) بسته به نوع عملیات ورزشی یمیتواند به شرح زیر تعریف شود:
1- قلهنوردی؛ مسیر پیمایش قله از دامنه، فراز و نشیب تا قله و بازگشت به مبدا یا پایین کوه.
2- دیوارهها؛ مسیر صعود روی دیواره یا صخره ی مورد نظر.
3- یخچال؛ محدودهای که با کلنگ کوه، کرامپون، و یا بدون آنها با شیوههای فنی یخچال مورد پیمایش قرار میگیرد.
4- غارها؛ مکان غار با دهنهی آن مشخص میگردد.
5- کویر، جنگل، حاشیهی رودخانهها و دریاچهها؛ محدودهی مکانی پیمایش اینگونه مسیرها با محدودهی زمانی برنامه مشخص میکند.
6- مسابقهها؛ در مسابقههای صعود (یا کوهپیمایی) مقررات مدون وجود دارد و محدودهی زمانی و مکانی کاملا مشخص شده است (از نظر زمانی، مسابقه با سوت داور آغاز و پایان می یابد؛ از نظر مکانی؛ با نوار، رنگ، و علامتهای دیگر، محدوده مشخص میگردد.
7- کلاسهای آموزشی، تمرینها؛ مکان برگزاری دوره یا اردو
8- عملیات نجات و امداد؛ مکان حادثه که عملیات در آن اجرا میشود(محدودهی زمان، آغاز عملیات است).
9- سمینارها و کنگرهها؛ محدودهی مکانی و زمانی تعیین شده-مسوولیت قانونی متوجه برگزارکنندگان است.
در ورزش کوهنوردی، اگر حادثهای رخ دهد، در مورد رعایت مقررات و محدودهی زمانی و مکانی، قاضی میتواند به عرف و عادت های عموم کوهنوردان توجه و در این زمینه، نظر کارشناسان این رشته را استعلام نماید. درضمن تمام مسایل حادثه مورد بررسی قرار میگیرد، و درست بودن هر مرحله تاثیری در مسوولیت ناشی از خطا در مرحلهای دیگر ندارد.
یک مثال: دو همطناب تصمیم به صعود دیوارهی علمکوه از "مسیر لهستانیها" دارند، اما در نیمهی راه به پیشنهاد و اصرار یکی از آندو، وارد مسیر ریزشی مجاور میشوند و به علت ریزش سنگ، یک نفر آسیب میبیند. در این حالت، فرد پیشنهاد دهنده مسوولیت قانونی خواهد داشت. اگر هر دو نفر قبول خطر کردهباشند، مسولیت قانونی متوجه سرپرست (فرد با تجربه) خواهد بود.
باید توجه داشت که ارتکاب عمدی یا غیرعمد یک حرکت خلاف مقررات ورزشی، در اصل مسولیت تاثیری ندارد، بلکه در میزان مجازات موثر است. حرکات عمدی موجب قصاص، و حرکات غیرعمدی موجب حبس، دیه، و یا پرداخت خسارت خواهد بود.
چه کسی مسوول است؟
حفاظت از جان کوهنوردان در یک گروه(2 نفر به بالا) وظیفه و مسوولیتی اخلاقی و قانونی است که در مدت زمان احرای برنامه در محدودهی مکانی آن، بر عهدهی اعضای گروه به شکل متقابل است. کوهنورد موظف است در مقابل خطرات کوهستان، هم از خود محافظت کند و هم از همنوردش. اما مسوولیتهای قانونی عضو ساده، سرپرست، امدادگر، پزشک، آشپز و ... متفاوت اشت.
برای شناختن مسوول یک حادثه در برنامهای که متشکل از تعداد زیادی عضو با سطح تجربهها و مسوولیتهای گوناگون است، ابتدا باید حادثه را مورد بررسی قرار دهیم و مسوول حادثه را بر مبنای وظایفش و سطح تجربه و سمت در برنامه بشناسیم. به طور کلی میتوان گفت که افراد دارای تجربهای بالاتر و سمت بالاتر، مسوولیت بیشتری دارند.
از سوی دیگر، کوهنوردان شرکت کننده در برنامهها وظیفه دارند بر پایهی برنامهی از پیش تعیین شده با نظم به سوی هدف پیش بروند و اوامر و نواهی سرپرست (یا پیش کسوت یا مربی) را اجرا کنند. آنان نباید برای کسب افتخار، با پذیرش خطر جان خود و دیگران را به خطر بیاندازند. اگر یک کوهنورد با پذیرش خطر، دستور سرپرست را نادیده بگیرد؛ در صورت بروز هر گونه حادثهای در برنامه، مسولیت قانونی فقط متوجه خود اوست.
در صورت بروز حادثه و طرح دعوا، قاضی با بررسی همه جانبه و تشخیص رابطهای سببیت با نقض مقررات، در کشف حققیت میکوشد و کوهنورد خاطی را به مجازات میرساند. برای آن که کوهنورد در حادثهای مسوول شناخته شود، لازم است که بین عمل (یا ترک فعل) او و حادثه، رابطهای احراز شود؛ در این صورت میتوان گفت که حادثه، نتیجهی حرکت عمدی یا قصور و بیاحتیاطی او بوده است.
یک بار دیگر یادآور میشود که اگر نقض مقررات (یا عرف) نشده باشد و فعالیت ورزشی در محدودهی زمانی و مکانی خود انجام شده باشد، در صورت بروز حادثه – با هر گوه نتیجه؛ حتی مرگ- کوهنورد همراه یا سرپرست و مربی و... هیچگونه مسولیتی نخواهند داشت.
مسوولیت کوهنورد. در برنامههای دوستانه و سازماننیافته، چنانچه کوهنورد به دلیل نداشتن آمادگی جسمی/ روحی/ فنی، یا رعایت نکردن اصول ایمنی و بیاحتیاطی، یا اشتباه، دچار حادثه شود، مسوولیت متوجه خود اوست. در برنامههای سازمانیافته (مانند برنامههایی که از سوی هیاتها، گروهها، باشگاههای کوهنوردی اعلام و اجرا میگردد، یا برنامههای تیم ملی) اگر عضو شرکت کننده در برنامه از اوامر و نواهی سرپرست یا مربی سرپیچی کند، و دچار حادثه شود، مسوولیت فقط متوجه خود او خواهد شد.
سهل انگاری در "حمایت"، تسبیب حادثه با بیاحتیاطی (مثلا فراهم آوردن شرایط سقوط سنگ)، دادن ابزار فرسوده یا خراب به همطناب، تحریک همنورد به انجام کار غیر معقول، شوخی نابجا در محیط کوهستان و مانند اینها، اگر منجر به بروز حادثه برای همراهان شود، شخص مرتکب مسول خواهد بود.
مسولیت سرپرست. سرپرست، کوهنوردی است که هدایت و هماهنگی یک گروه انسانی را با تجهیزات و تدارکات آنان به سوی هدفی مشخص بر عهده دارد. در یک برنامهی کوهنوری، سرپرست معمولا فرد با تجربهتر و آگاهتر گروه است. او اختیار دارد که کارهای برنامه را در میان افراد گروه تقسیم کند و دستورهای لازم را به آنان بدهد، و نیز اختیار دارد برنامه را متوقف کند و گروه را به مبدا بازگرداند. از دیگر وظیفه های سرپرست، میتوان حفاظت و مراقبت از اعضا را نام برد. در زیر به چند جنبه از مسوولیتهای سرپرست اشاره میکنیم:
1. مسوولیت اخلاقی؛ تلاش در پرورش خصلتهای نیکو، مسوولیت وجدانی در جهت مراقبت از اعضای گروه
2. مسولیت فرهنگی؛ تلاش در انتقال و گسترش فرهنگ کوهنوردی
3. مسولیت معنوی؛ تلاش در رسیدن به کمال و فضیلت، مبارزه با ناهنجاریهای رفتاری
4. مسولیت قانونی؛ تلاش در حفظ جسم و جان کوهنوردان در برابر خطرات احتمالی (جلوگیری از بروز حادثه، و نیز فعالیت امدادی درست پس از حادثه).
مسوولیت مربی. مربی در محل آموزش، وظیفهی سرپرستی کارآموزان و کمک مربیان و مربیان کمتجربهتر را برعهده دارد. همچنین وظیفه دارد آموزش های درست ارایه دهد، و چنانچه بر اثر آموزشهای غلط او حادثهای به وجود آید، مسوولیت خواهد داشت. آماده سازی کوهنوردان برای اجرای صحیح برنامه، و نیز مراقبت از کارآموزان از دیگر وظیفههای مربی است.
سرپرستان و مربیان یا کوهنوردان با تجربهتر حاضر در یک برنامهی کوهنوردی باید هشدارها و تذکرات حفاظتی را عمدا با صدای بلند در جمع کوهنوردان بیان کنند. همین اوامر (دستور اجرا) و نواهی (نهی از پذیرش خطر) مسوولیت را متوجه کوهنوردان مجری میکند. نخستین شرط در عدم مسوولیت، تذکر در اجرای دقیق مقررات به کوهنوردان است. رفتار بر اساس مقررات یا عرف، و نیز پیشبینی خطرهای احتمالی و بیان آنها از دیگر عوامل رفع مسولیت مربی است.
مسوولیت پیش کسوت. پیشکسوتان کوهنوردی که عمر خود را در کوهنوردی و گسترش فرهنگ آن سپری کردهاند، به دلیل تجربهی بیشتر و انتظاری که از آنان میرود، در گروهها و باشگاهها و برنامههای کوهنوردی، مسوولیت بیشتری دارند. بر این اساس آنان باید در تمام مدت برنامه تذکرات لازم را ادا نمایند.
مسوولیت پزشک. در برنامههای کوهنوردی، پزشک ( کوهنورد یا غیر کوهنورد) وظیفهی تشخیص و درمان افراد گروه را دارد. او موظف به تبعیت از معیارهای پزشکی است و باید داروها و لوازم متعارف پزشکی در کوهستان را داشته باشد. پزشک متعهد به ارایهی خدمات حرفهای پزشکی است؛ البته این خدمات در کوهستان بسیار متفاوت با شهر است. مسوولیت پزشک کوهستان پیش از شروع برنامه، آغاز میگردد؛ او باید پیش از برنامه با معاینه های پزشکی از سلامت افراد مطمئن شود(در حد ممکن و متعارف). در زمان اجرای برنامه باید وضع سلامت افراد را زیر نظر داشته باشد و از خطرات پیشگیری نماید یا در رفع آنها بکوشد (مثلا در مورد فرد کوهگرفته، وی را به پایین دلالت کند). پس از بروز حادثه هم باید در کمترین زمان ممکن اقدام های درمانی را شروع کند و لازم است که تا اعزام مصدوم به بیمارستان یا دیگر مراکز درمانی در کنار او باشد.
امدادگر وظیفه دارد در یافتن مصدوم و اجرای کمکهای اولیه و رساندن او به پایین کوه یا نقطهای مطمئن دیگر تا حد امکان (در حدی که خطر جدی جانی برای خودش یا همراهانش نداشته باشد) بکوشد، اما حق ندارد در امور پزشکی مداخله نماید.
خودداری از کمک به آسیب دیده، از سوی هر کس ( به ویژه هر فرد مسوول) در برنامهی کوهنوردی جرم است. در عین حال اقدام به "کمک" با شتابزدگی یا ناشیگری(حتی اگر از روی حسن نیت باشد)، چنانچه به وارد شدن آسیب بیشتر به مصدوم منجر شود، جرم تلقی میگردد.
مسوولیت تولیدکنندگان و عرضه کندگان وسایل کوهنوردی. طناب، کارابین، کلنگ یخ، کلاه ایمنی، یومار، طناب سینه، صندلی صعود، کرامپون و دیگر لوازم فنی باید دارای استانداردهای لازم باشد، و همراه با آنها دستورهای لازم و هشدار در مورد خطر استفادهی نادرست ارایه شود. اگر ابزاری با مشخصات فنی ادعایی ارائه شود، اما در عمل توان و کارایی ادعاشده را نداشته باشد و سبب ساز حادثهای شود، مسوولیت قانونی متوجه تولیدکننده و وارد کننده و عرضه کنندهی آن ابزار خواهد بود.
مسولیت گروهها و باشگاههای کوهنوردی. مراقبت از اعضای گروه یا باشگاه در برنامههای کوهنوردی، و ادارهی کلیات برنامهها، از وظیفههای مدیران گروه یا باشگاه است که معمولا به یکی از اعضای با تجربهتر شرکت کننده در برنامه تفویض میشود. انتصاب فرد بیکفایت برای سرپرستی یک برنامه یا استخدام یک مربی بیصلاحیت برای برگزاری دوره ی آموزشی، و بروز حادثه بر اثر آن، میتواند دلیلی برای اقامهی دعوا به طرفیت مدیران گروه یا باشگاه باشد (بر اساس مفاد مادهی یک قانون مسولیت مدنی). این سازمانها میتوانند با توضیح خطرهای کوهستان برای داوطلبان عضویت و گرفتن امضا از آنان در این مورد که عواقب ناشی از بروز حوادث کوهستان بر عهدهی خودشان است، و نیز برگزاری دورههای آموزشی و رعایت اصل مراتب مهارتها (اعزام به برنامههای دشوار پس از شرکت در برنامههای سادهتر و تمرینی)، از خود رفع مسوولیت قانونی کنند.
عضوگیری از افرادی که به سن قانونی نرسیدهاند یا شرکت دادن آنان در برنامههای کوهنوردی، بدون گرفتن رضایتنامهی کتبی از اولیا، میتواند موجب طرح دعوا باشد.
گروههای کوهنوردی ایران، مجوز فعالیت خود را بر اساس "دستورالعمل تشکیل گروههای کوهنوردی" مصوب 15/1/68 سازمان تربیت بدنی، از فدراسیون کوهنوردی میگیرند. در این دستورالعمل موادی به چشم میخورد (از جمله مادهی 5) که ممکن است در صورت بروز حادثه برای اعضای گروه، مستند طرح دعوا از سوی مصدوم یا خانوادهی او، و یا مستندی برای فدراسیون در لغو مجوز فعالیت گروه قرار گیرد. باشگاهها نیز با مجوزهای سازمان تربیت بدنی فعالیت میکنند، و رعایت نکردن مفاد مصوبهی مربوطه میتواند به همین ترتیب مستند طرح دعوا یا لغو پروانه قرار گیرد.
مسوولیت فدراسیون کوهنوردی. در هر برنامهای که فدراسیون مجری آن باشد، مدیران فدراسیون و مربیان و سرپرستان برنامهها، همچون مسولان گروهها و باشگاهها، مسولیت قانونی دارند. کوتاهی در آموزش و تمرین، قصوردر رعایت مقررات و عرف، بیمه نکردن افراد شرکت کننده در برنامه، و مانند آنها، از مواردی است که میتواند به مقصر شناخته شدن مدیران و دستاندرکاران فدراسیون از سوی مقامات قضایی یا سازمان تربیت بدنی منجر شود.
فدراسیون کوهنوردی بر اساس "اساسنامهی فدراسیونهای ورزشی آماتوری جمهوری اسلامی ایران" مصوب 9/3/1378 سازمان تربیت بدنی، وظایف کلیتری هم دارد که ممکن است مستند طرح پارهای از دعاوی قرار گیرد؛ مثلا در مادهی 3 این اساسنامه، ذیل وظایف فدراسیونها، «انتشار کتب، جزوات، نشریات آموزشی و نشر اخبار و ترجمهی قوانین بینالمللی» آمده است. قصور در کار آموزش و انتشار اطلاعات، یا آموزش نادرست میتواند موجب مسوولیت مدنی تلقی گردد.
جرم در کوهستان
مجازات، موکول به ارتکاب جرم است، و اثبات ارتکاب جرم منوط به تحقق سه عنصر مادی، قانونی و روانی است. بنابراین هنگامی میتوان گفت کوهنورد مرتکب جرم شده که عملی مجرمانه توسط او انجام یافته و یا او از اجرای وظیفهای خودداری کرده و این فعل یا ترک فعل در قانون جرم شناخته شده باشد، و سرانجام این که فرد خواهان نتیجهی کار خود بوده یا با انجام آن مرتکب خطای جزایی شده باشد. اگر کوهنورد، در وقوع حادثهای به هیج وجه مرتکب تقصیری نشده باشده، مسوولیتی متوجه او نیست. نقض مقررات یا اصول ایمنی، نقض دستورات سرپرست یا مربی یا فرد با تجربهتر، و قصور در پیشبینی لوازم مورد نیاز از جمله عوامل مسوولیتزا هستند.
اثر حقوقی حادثه. وقوع حادثه در کوهستان دارای تاثیرات حقوقی است. لذا تهیهی گزارش کامل از چگونگی وقوع حادثه و مشخص نمودن مرتکب و حقایق، چه از نظر کشف و بیان حقیقت (انتقال تجربه برای دیگر کوهنوردان) و چه برای دفاع در مراجع قضایی(ارایهی دلیل) امری پسندیده است.
گزارش باید دقیق و عین واقعیت باشد، سهلانگاری در این زمینه جایز نیست و گزارش خلاف واقع میتواند مشکلاتی برای تهیه کنندگان فراهم سازد؛ جانبداری از زیان دیده یا مرتکب حادثه، در زمان دادرسی کشف خواهد شد و مجازاتی نیز در پی خواهد داشت.
به هنگام وقوع حادثه، سرپرست (یا مربی/ فرد باتجربهتر) و دیگر افراد گروه نجات و جستجو، باید با بررسی دقیق، به صورت فردی یا جمعی گزارش را به گونهای تهیه کنند که عوامل بروز حادثه (عامل انسانی، عامل طبیعی، عامل فنی) مشخص شود. بهتر است گزارش در سه نسخه (برای مقام قضایی، برای ضبط در بایگانی گروه یا باشگاه، و نزد سرپرست یا فرد دیگری که ممکن است به دادگاه مراجعه کند) تهیه شود.
یک گزارش باید شامل اطلاعات زیر باشد:
1- مشخصات مصدوم؛ نام، نام خانوادگی، نام پدر، تاریخ تولد، نشانی گروه، نشانی و تلفن منزل یا محل کار
2- مشخصات ظاهری مصدوم؛ قد، وزن، رنگ چشم، رنگ مو
3- مشخصات محل وقوع حادثه؛ شهرستان، نام کوه، ارتفاع، نقطهی وقوع حادثه (قله، دیواره، غار و...)
4- زمان دقیق وقوع حادثه
5- مشخصات سرپرست یا فرد با تجربهتر گروه؛ و نام افراد حاضر در محل حادثه و نام شخص یا اشخاصی که در لحظهی وقوع حادثه در آن نقطه بودهاند(حمایت کننده، همراه و...)
6- نوع آسیب؛ شکسنگی، کوه گرفتگی، اغما، خونریزی، پارگی و... مرگ(با ذکر نوع آسیب منجر به آن)
7- چگونگی وقوع حادثه به اختصار( ذکر عوامل طبیعی، انسانی، فنی و...)
8- شرح عملیات جستجو و نجات و کمکهای اولیه با ذکر زمانهای دقیق؛ زمان انتقال به مرکز درمانی و چگونگی انتقال
9- در صورت لزوم، ذکر نام و مشخصات فردی که به نظر مقصر میرسد.
10- نام و مشخصات سرپرست برنامه یا دیگر تنظیمکنندگان گزارش.
کار فرهنگی کوه نوردان در خانواده و جامعه
ورزش کوه نوردی دارای ارزش های گوناگون است که یکی از آن ها، کار فرهنگی است. این کار با انتشار گزارش های کوه نوردی و نشریه، نمایش عکس و اسلاید و فیلم، و گفتگوهای روشنگرانه انجام می شود. اعضای خانواده و دوستان ما با این کارها درمی یابند که در حرکت های ورزشی ما چه جنبه های اخلاقی و انسانی و چه مایه علاقه نسبت به طبیعت وجود دارد. و نیز درمی یابند که قلب کوه نورد جایگاه عشق به خوبی ها و لطافت است، و او برای کمک به همنورد خود از هیچ تلاشی فروگذار نمی کند.
خانواده و دوستان باید دریابند که ما خود کوهستان را برگزیده ایم و درصورت بروز حادثه، علی الاصول مسوولیتی متوجه کسی نیست و آنان نباید کسی را سرزنش کنند. نباید برای خانواده، از خود چهره ی آسیب ناپذیر در برابر حادثه های کوهستان بسازیم، و خود باید احتمال بروز اتفاق های ناگوار را برای آنان تشریح کنیم و پیش بینی های لازم را داشته باشیم. به این ترتیب خانواده، دوستان و خودِ ما، جز در مواردی که واقعا تقصیری متوجه کسی باشد، اقدام به شکایت نمی کنیم، و در این صورت هم جز با متانت و رفتار منطقی، کاری نخواهیم کرد.
*حشمت حیدریان؛ حقوقدان و کوه نورد با حدود چهل سال پیشینه ی کوه نوردی و دیواره نوردی و غارپیمایی جدی. عباس محمدی؛ کوه نورد با حدود بیست و هفت سال کوه نوردی جدی، مربی کوه نوردی و سنگ نوردی و یخ نوردی، کوه نویس.(توضیح، مربوط به سال 1382 است.)
(این مقاله، نخستین بار در گاهنامه ی انجمن کوه نوردان ایران، شماره ی 9، بهمن 1382، و سپس در روزنامه ی وقایع اتفاقیه، 30 و 31 اردیبهشت و 4 خرداد 1383 درج شد.)