/ گفت وگو با پروفسور علی یخ کشی متخصص مدیریت محیط زیست/
«تهران در سه سال اخیر تنها ۶۳ روز هوای پاک داشت.» این خبری بود که در آستانه روز هوای پاک، روی خروجی سایت اغلب خبرگزاری ها به چشم می خورد. مسائل بعدی و مناقشات بین مدیران سازمان حفاظت محیط زیست و شهرداری را کم و بیش همه شنیده و خوانده اید. آنچه می توان از ماجراهای این چند سال و البته این چند هفته دریافت، این است: «مسوولان برای حل مشکل آلودگی هوای تهران و نجات جان شهروندان پایتخت نشین تعامل ندارند،» و دیگر هیچ…
متنی که در پی می آید گفت وگویی است با دکتر علی یخ کشی فوق دکترای مدیریت محیط زیست از دانشگاه ژرژ اگوست گوتینگتن آلمان و استاد همین دانشگاه که سال ها در این کشور زندگی کرده است.
-آقای دکتر درباره عوامل آلودگی هوای کلانشهرها و چگونگی مبارزه با آنها چه فکر می کنید؟
ما برای آلودگی هوای تهران دو منبع داریم: ۱- عوامل طبیعی مانند جهت وزش باد که انسان مستقیماً در آن دخالتی ندارد. نمونه عینی اش هم بادهایی هستند که از جنوب تهران به غرب این کلانشهر می وزند و گرد و غبار مناطق کویری ایران را به تهران می آورند، به خصوص در پاییز و بهار که شن های سرخ و روان عربستان سعودی به وسیله باد به غرب و جنوب غربی ایران و در برخی موارد تا تهران هم آورده می شود. اینها مواردی هستند که انسان کمتر در آن دخالت دارد. هرچند نمی توان گفت اصلاً دخالت ندارد، چرا که ما در ایجاد مناطق کویری دخالت داریم.
نتایج بررسی هایی که دو کارشناس اتریشی به نام «گابریل» و «بوبگ» روی گرده های فسیل شده در ایران انجام دادند نشان می دهد ایران حدود ۲۰۰۰ سال پیش یعنی در زمان هخامنشیان ۹۰ میلیون هکتار جنگل داشته است و الان به ۱۲ میلیون هکتار رسیده. بسیار بدیهی است که دخالت انسان همراه با تغییرات آب و هوایی باعث کاهش فضای سبز شده است. تازه این ۱۲ میلیون هکتار شامل همه جنگل های ماست و اگر بخواهیم درست تر بررسی کنیم باید بگویم ۲ ، ۳ میلیون هکتار جنگل درست و حسابی هم نداریم.
۲- عامل دیگر که توسط انسان و از انقلاب صنعتی به این سو پدید آمده سوخت فسیلی مثل نفت، بنزین و گازوئیل است که از دودکش کارخانه ها و منازل خارج می شود و گازهای سمی و گرد و غبار در هوای کلانشهرها را پراکنده و محیط زیست را آلوده می کند.
عواملی که به طور مصنوعی باعث آلودگی بیشتر می شوند خودروهای بسیار قدیمی و فرسوده هستند که میزان مصرف بنزین آنها دو برابر مصرف ماشینی است که امروزه با تکنولوژی جدید وارد بازار می شود. خودروهایی که فرسوده هستند و موتورهایشان بنزین را درست نمی سوزانند، به طور مصنوعی گازهایی مثل دی اکسیدکربن و منواکسیدکربن و سایر گازهای آلاینده را بیشتر پخش می کنند و در نهایت ماشینی که ۱۵ یا ۲۰ سال عمر دارد، حداقل ۳ تا ۴ برابر خودروهای مدل جدید هوا را آلوده می کند. چیز دیگری که ما به آن کمتر توجه و اشاره کرده ایم موتورسیکلت ها هستند که محیط را آلوده می کنند.
تهران و صنایع آن در واقع احتیاج به یک آمایش سرزمین دارد. درگذشته ما صنایع را در نزدیکی شهرها داشتیم و در دهه ۵۰ کوشش شد این صنایع را از شهر بیرون ببرند تا از آلودگی محیط زیست بکاهند. این کار انجام شد. متاسفانه به جای اینکه صنایع و کارخانه ها را خارج از شهرها بنا کنند در نزدیکی شهرها بنا کردند و با گسترش شهرها به دلیل رشد جمعیت، این معضل به طور جدی رخ داد.
متاسفانه صنایع ما در غرب و جنوب غربی تهران قرار دارند، یعنی دقیقاً از همان جاهایی که بادهای موسمی می وزد. باد از غرب و جنوب غربی به تهران می آید و علاوه بر گرد و غبار مناطق کویری تمام گازها و گرد و غباری که از دودکش این کارخانه ها خارج می شود مجدداً وارد تهران می شود.
-بنزین بدون سرب چه اثری در آلودگی هوا دارد؟ ظاهراً گاهی می تواند پیامدهای منفی نیز داشته باشد.
سرب ماده یی سمی است که برای خشک سوزی بنزین به کار می رفت و حذف آن از بنزین حرکتی مثبت است. این حرکت در اروپا هم انجام گرفت. تمام ماشین های جدید دارای کاتالیزاتور هستند و احتیاج به ماده خشک سوز ندارند، اما ماشین های قدیمی این دستگاه را ندارند که باید برای این مشکل فکری شود.
-تجربه کشورهای صنعتی در این رابطه چیست؟
در کشور آلمان که سال ها در آنجا زندگی و تدریس کرده ام دولت با همکاری شهرداری ها در شش ماه اول به رایگان، کاتالیزاتورها را روی موتور نصب کردند. برای شش ماه دوم سال، گفتند ۵۰ درصد هزینه را ما می دهیم، بقیه آن با شما. پس از پایان یک سال گفتند اگر ماشینی بدون کاتالیزاتور در خیابان دیده شود، آن را جمع می کنیم. کمااینکه همین کار را هم کردند. چرا؟ چون این ماشین نمی تواند بنزین بدون سرب را بسوزاند و در نهایت آلودگی هوا را بیشتر می کند: موضوعی که ما در ایران به آن کمتر توجه می کنیم.
آلمان ۱۵ سال پیش این طرح را پیاده کرد و الان در آنجا ماشینی نیست که کاتالیزاتور نداشته باشد.
-این کاتالیزاتورها دائمی هستند و از کار نمی افتند؟
بله، دائمی هستند. ممکن است فیلتر و… آن را عوض کنند، ولی خود دستگاه کاتالیزاتور، به موتور نصب شده و دائمی است.
-آقای دکتر، کاتالیزاتورهایی که در ایران روی خودروها نصب می شود دو تا سه سال دوام دارد.خود این باعث می شود شهروندان برای مراجعات بعدی کوتاهی کنند. آیا در آلمان هم همین طور بود؟
من ۱۵ سال در آلمان خودرو داشتم و یک بار هم کاتالیزاتور آن را تعویض نکردم. آنجا کاتالیزاتور دائمی بود. ببینید، بالاخره این مساله یی است که در تهران گریبانگیر ما شده و ما باید برای حل آن راه های متعددی را به کار بریم. آلودگی هوای تهران بسیار بالاست، به خصوص در تقاطع ها و چهارراه ها. من دلم برای مردمی که تردد می کنند و پلیس های راهنمایی که در چهارراه ها می ایستند و خودروها را هدایت می کنند، می سوزد. دوز دی اکسید و منواکسیدکربن بسیار بالاست. حالامنواکسیدکربن ممکن است زیاد اذیت نکند، ولی منواکسید گازی بسیار سمی است که به راحتی با گلبول های قرمز خون ترکیب شده، جای اکسیژن را می گیرد و می تواند، حالت بیهوشی و حتی مرگ را به همراه داشته باشد. از طرف دیگر موادی که از طریق سوخت فسیلی آزاد می شوند مثل SO2 ، NO2، NO3 و امثال اینها، عوارض بسیار مختلفی را با خود به همراه می آورند، مثل تصلب شرایین، اسپاسم ریه، بالارفتن فشار خون و در نهایت سکته مغزی و قلبی، آسم، برونشیت و انواع آلرژی های چشم و پوست و… خیلی از مواد آلاینده که در هوا پخش هستند از طریق قوه جاذبه زمین به مرور به زمین سقوط می کنند یا در اثر برف و بارانی که می آید هوا شسته می شود و مواد آلاینده آن، از طریق مواد غذایی مثل سبزی ها و میوه هایی که ما در کنار خیابان آنها را می خریم (مانند زغال اخته، زرشک و…) و آنها را بدون شستن مصرف می کنیم، وارد بدن مان شده و عملکرد جهاز هاضمه و عملکرد دیگر دستگاه های بدن را مختل می کنند. به تمام این لیست سقط جنین، زایمان های نارس، تولد نوزادانی با انواع اختلالات روحی و روانی و همچنین سرطان را باید اضافه کرد.
-پس می توانیم نتیجه بگیریم که بین آلودگی هوا و رشد سرطان در یک جامعه ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد؟ همچنان که در حال حاضر شاهد رشد سرطان در جامعه ایران هستیم.
بله، همین طور است. به خصوص گازوئیل که حاوی ماده یی به نام «بنز پیرن » است که با آزمایش روی موش ها، سرطانزا بودن آن ثابت شده است. حال شما در نظر بگیرید گازوئیل که ماده سوختی اتوبوس ها و کامیون ها است و بسیاری از رانندگان ساعت چهار صبح، پیش از انجام هر کاری، بیرون می آیند تا موتور ماشین را گرم کنند. این اتفاق معمولاً در فصل زمستان می افتد و از آنجایی که گازوئیل هم ارزان است، زمانی طولانی گاه یک ساعت، ماشین روشن است و مواد در حال پراکنده شدن در هواست. این عمل هم برای خود راننده و هم برای دیگران با توجه به تعداد زیاد ماشین های گازوئیل سوز و برخی موتورخانه هایی که هنوز با گازوئیل کار می کنند و همچنین بسیاری از کارخانه ها که از این ماده برای سوخت استفاده می کنند، خطرناک است.
-آقای دکتر گوگرد چطور؟ ظاهراً این ماده هم خطراتی بسیار جدی ایجاد می کند.
بله، گوگرد اسپاسم ریه و تصلب شرایین ایجاد می کند و می تواند فشار خون را بالاببرد و اینها همه عواملی هستند شناخته شده و از دیرباز همه اینها را می شناسیم و با مضرات آنها آشناییم، ولی متاسفانه اقدامات لازم برای کاهش این مواد در هوا در ایران به کندی انجام می شود.
-بحران آلودگی هوا در کشورهای صنعتی از چه زمانی آغاز شد؟
از زمان انقلاب صنعتی آغاز شد.بحران در اروپا در زمانی رخ داد که سوخت آن روز زغال سنگ بود که به مراتب بیشتر از نفت و بنزین، هوا را آلوده می کند، چون مقدار زیادی گرد و غبار را در هوا پراکنده می کند و همچنین مواد آلاینده دیگری که در زغال سنگ وجود دارند. از سوی دیگر صنایع با زغال سنگ کار می کردند و وقتی فهمیدند چه اثراتی روی هوا و محیط زیست می گذارد به فکر چاره افتادند.
-چگونه به اثرات آن پی بردند؟
اولین اثر آلاینده ها بر محیط زیست و فضای سبز بود: درختان و گیاهانی که پژمرده و زرد می شدند و از بین می رفتند. بعد به اثر آلاینده ها بر انسان ها و سپس به تاثیر آن بر روان انسان ها پی بردند.
-مبارزه با این آلودگی از چه زمانی شروع شد؟
اوج آلودگی ها و اوج مبارزه بعد از جنگ جهانی دوم و از دهه ۵۰ میلادی قرن بیستم آغاز شد. مبارزه از خود ماده اولیه آغاز شد، یعنی وقتی نفت را برای پالایش می آوردند سعی کردند با اکتان بسیار بالاباشد و در نهایت مواد آلوده کننده یی مثل گوگرد و امثالهم در آن کمتر باشد تا آلاینده های کمتری در هوا پخش شود. همچنین سعی کردند از زغال سنگ کمتر استفاده کنند و به جای آن، نفت را جایگزین کنند. از سوی دیگر سعی کردند در موتورخانه ها و اتومبیل ها تکنولوژی را به کار بگیرند که مواد کمتری از سوخت های فسیلی را آزاد کنند، در عین حال که سرعت آنها حفظ شود. یعنی به جای ۲۰ لیتر در کیلومتر به ۱۰ لیتر و امروزه به پنج کیلومتر رساندند و مصرف را پایین آوردند.
-فرهنگ سازی چقدر در این مبارزه جا داشت؟
بسیار زیاد. آنها به مردم آموختند آلودگی هوا به جسم و جان و روان خودشان و فرزندان شان و نوه هایشان صدمه می زند.معاینه فنی در اتومبیل ها را به کار گرفتند که هر ساله، اجباراً انجام می گیرد و اگر خودرویی از نظر فنی نقص داشته باشد بلافاصله اجازه حرکت را از آن سلب می کردند.
-ماشین های فرسوده چطور؟
در آنجا این ماشین ها وجود ندارند. عمر متوسط یک ماشین را مثلاً ۱۰ سال گذاشته اند و عموماً کسی ماشین بیش از ۱۲ سال عمر ندارد. این اتومبیل ها از گردونه خارج و بازیافت می شود. اما در ایران خودروهای ۳۰ ساله و ۴۰ ساله هم داریم و همچنین ماشین هایی که ۱۵ و ۱۸ لیتر بنزین مصرف می کنند، اما در اروپا چنین بحث هایی وجود ندارد.
-درباره کنترل و نظارت بر کار کارخانه ها چطور؟
در اروپا برای کارخانه هایی که حتی در اطراف شهرها قرار داشتند، دودکش هایی با ارتفاع ۱۵۰ متر به بالاتعیین کرده اند که بتواند دود را از محوطه شهری به بیرون منتقل کند.
-در ایران وضعیت نظارت بر کارخانه ها چگونه است؟
من دوست دارم در تمام ایران بگردم و یک دودکش ۲۰۰ – ۱۵۰ متری پیدا کنم. کشورهای اروپایی در درون مرکز سوخت کارخانه ها فیلترهایی را به کار برده اند که این فیلتر خودش بازیافت می کند و گرد و غبار را می گیرد. شما در آلمان می بینید که ذره یی دود بخارمانند از کارخانه ها بیرون می آید ولی اصلاً مثل اینجا نیست. تازه گاهی این مواد بازیافت و دوباره استفاده می شود. مثلاً همین SO2 گوگردی را که شما نام بردید، به جای اینکه از دودکش خارج و وارد هوا شود و اثرات سوء بر محیط زیست و جانوران، گیاهان و انسان ها داشته باشد، بازیافت و از آن «اسیدسولفوریک» درست می کنند و دوباره می فروشند. همین کار را با نیتروژن ها می کنند و از آن «اسید نیتریک» درست می کنند. یعنی در نهایت مانع از این می شوند که این مواد از گردونه خارج شوند و همه تا آخرین قطره مصرف می شوند، بدون اینکه وارد محیط زیست و باعث تخریب آن شوند.
-اما ما فقط از شهروندان می خواهیم خودروهای شخصی خود را از خانه بیرون نیاورند، بدون اینکه محاسبه کنیم آیا ناوگان حمل و نقل عمومی، ظرفیت کافی برای جا به جایی شهروندان را دارد؟ و نظارت جدی هم بر کار کارخانه ها و همچنین تطابق خودروهای تولیدی و وارداتی با استانداردهای زیست محیطی نداریم.
مسلماً همین طور است. آنها بار را بر دوش یک عده خاص نمی اندازند، ضمن اینکه یک مساله مهم که در آنجا وجود دارد «نظم» موجود در سیستم حمل و نقل عمومی است. یعنی اتوبوس در آنجا راس ساعت معینی از راه می رسد و طبق برنامه حرکت می کند. بسیار طبیعی است که وقتی اتوبوس، تمیز و مرتب و درست سر ساعت، افراد را به مقصد می رساند آنان نیز ترجیح می دهند از ماشین شخصی استفاده نکنند و بدون دغدغه هایی مانند استرس تصادف، مصرف سوخت، ایجاد ترافیک و… سوار وسایل حمل و نقل عمومی شوند.
لینک مطلب :
http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1813193