عباس محمدی– شرق
14 مارچ (24 اسفند) از سوی منتقدان سد سازی، و طرفداران جریان طبیعی رودها به عنوان “روز جهانی حفاظت رودها” نامیده شده است. موضوع امسال این روز، چنین است: «رودها را رها سازید!» و این بدین معنا است که: بگذارید رودخانه ها جریان یابند، آن ها را از آلودگی رها سازید، آن ها را از چنگال موسسه های بزرگ مدیریت آب آزاد کنید، و آن ها را برای استفاده ی مردم رها سازید!
رودخانه ها که خاستگاه اصلی شان کوهستان است، از عناصر مهم شکل دهنده ی زیستبوم ها هستند. رودها پر شورترین و پویاترین عنصر محیط های کوهستانی و موجد موسیقی جان بخش این عرصه ها هستند و همیشه مورد تکریم مردم کوه نشین و دیگر بهره مندان بوده اند. رودخانه ها همچنین آبشخور دام ها و حیات وحش، و زندگانی بخش دشت ها و تالاب ها و دلتاها ی پایین دست خود هستند و برخلاف نظر طرفداران مدیریت سازه ای آب، هیچ قطره ای از آب آن ها (مثلا با رفتن به دریا یا تالاب ها و فروچاله ها) هدر نمی رود. آب رودخانه ها، در هر بخش از مسیر طبیعی خود، بخشی از زیستبوم ها و جامعه ای از جوامع انسانی را بهره مند می سازد و آن چه هم که به دریا و تالاب می ریزد یا در دشت ها فرو می رود، موجب حفظ حیات محیط های ارزشمند آبی یا تغذیه ی سفره های آب زیر زمینی می شود.
www.internationalrivers.org
گو آن که انسان برای ادامه ی زندگی و پیشرفت خود، نیاز به دستکاری در طبیعت و از جمله حدی از مدیریت آب های جاری دارد، اما سد سازی ها و کانال کشی های افراطی که کلیت رودخانه ها را تغییر اساسی داده، چه به لحاظ منافع درازمدت طبیعت و نسل های انسانی آینده، و چه به لحاظ حقوق ذاتی انسان هایی که در امتداد رودخانه دارای حق تاریخی استفاده از آب و محیط های وابسته به آن هستند، اقدامی ناپذیرفتنی و ستمکارانه است.
منتقدان سد سازی، خواستار بازنگری ریشه ای طرح های صرفا مهندسی آب هستند. این گروه ها معتقداند که رودخانه را باید از سرچشمه تا دلتا به عنوان یک کلیت زنده در نظر گرفت، و باید هر گونه مدیریت آن با نظرخواهی از بهره برداران سراسر رود و با لحاظ کردن منافع درازمدت زیستبومی صورت گیرد. آن ها می گویند غالبا آن چه که از سوی سد سازان به عنوان «ضرورت های توسعه» به مقام های تصمیم گیرنده القا می شود، فقط تلاشی زیرکانه برای جذب بودجه است. شرکت های بزرگ سد ساز و ذینفعان این حوزه، با لابی های قدرتمند خود و به قصد در دست گرفتن طرح های بزرگ ساخت و ساز، چنین وانمود می کنند که برای “تامین” آب نیاز به سد و اجرای طرح های غول آسای انتقال آب هست. آنان افکار عمومی را از این نکته منحرف می کنند که هیچ سدی آب تولید نمی کند و فقط آب یک حوزه را به نفع حوزه ای دیگر مصادره می کند!
امروزه در کشور ما، متاسفانه سد سازی های افراطی کار را به جایی رسانده که برای توجیه احداث سد، آورد رودخانه ها را بسیار بیش از واقعیت عنوان می کنند (مثلا در مورد کارون که طرح های سد سازی و انتقال آب، موجب کم آبی در خوزستان و حتی خشک شدن گاه به گاه این بزرگ ترین رود کشور شده است)؛ یا تاثیر سد سازی را بر خشک شدن پهنه های آبی داخل کشور منکر می شوند (دریاچه ی اورمیه، تالاب بختگان، تالاب گاوخونی،…)؛ یا حتی “رودخانه” هایی را بر نقشه های سد سازی خود معرفی می کنند که اصلا وجود ندارند (سدهای شورک و گلول بر روی مسیل هایی در خراسان شمالی)؛ یا سدهایی می سازند که آب شیرین را شور می کند (گتوند) و البته هچون همیشه، سدهایی می سازند که میراث های فرهنگی بی مانند را به زیر آب می برند (سد سیمره).
روز جهانی حفاظت از رودها، فرصتی است برای: جلب توجه همگان به ارزش “رگ های زندگانی بخش زمین”، طرح این موضوع که بیشتر سدها به هدف های اظهار شده ی سازندگان آنان دست نیافته، پیشنهاد به دستگاه های نظارتی مانند مجلس و سازمان بازرسی کل کشور برای راستی آزمایی دستاوردهای چند سد، و درخواست از مدیران بخش آب برای باز کردن در اتاق های تصمیم گیری به روی نمایندگان جامعه های محلی سراسر حوزه ی رودی که قرار است بر آن سد زده شود و همچنین به روی صاحب نظران مستقل و منتقد.