مطلب اين پست به بهانه بازديد اخير خود و پروفسور كريستين اوپ استاد جغرافياي آب و خاك از دانشگاه ماربورك آلمان از درياچه اروميه نوشته شد. ايشان در نخستين روزهاي ارديبهشت ماه سالجاري مهمان بخش تحقيقات بيابان-موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور بود. از آنجا كه نامبرده تحقيقات زياد و قابل توجهي در درياچه آرال و همچنين مسايل مربوط به گرد و غبار در آسياي ميانه از جمله تركمنستان،ازبكستان و قزاقستان داشتند برنامه اي براي سفر به اهواز و همچنين بازديد درياچه اروميه به اتفاق ايشان و تني چند از همكاران بخش بيابان تدارك ديده شد كه ضمن بازديد، نتايج تحقيقات خود را در هر مورد در اهواز و اروميه نيز در جمع محققين و صاحب نظران استان ارايه كند. هر دو سخنراني اهواز و اروميه با استقبال خوبي برگزار شد از اقبال ما در روزهاي سفر به اهواز (5-2 ارديبهشت) و اروميه (7-6 ارديبهشت) هوا بسيار عالي و از گرد و خاك خبري نبود. فعلا گزارش سفر اهواز را به وقت ديگري موكول مي كنم و از آنجا كه سرنوشت غم انگيز و فلاكت بار درياچه آرال بسيار شبيه درياچه اروميه است قدري به اين مشابهت ها اشاره مي كنم.
آرال در گذشته یکی از چهار دریاچهٔ بزرگ دنیا بود که ۶۸ هزار کیلومتر مربع وسعت داشت اما از دههٔ ۱۹۶۰ که دولت شوروی با انحراف مسیر رود آمودریا و سیردریا به صحرای قره‌قوم (به منظور کشاورزی) اقدام كرد این دریاچه رفته رفته آب رفت، در ۱۹۸۷ دریاچه به دو پهنهٔ آبی مجزا تقسیم شد. یک دریاچهٔ کوچک‌تر در شمال و یکی بزرگتر در جنوب. در سال ۲۰۰۳ دریاچهٔ آرال جنوبی با سرعتی بیشتر از پیش‌بینی‌ها شروع به خشکیدن کرد. چون در بخش‌های عمیق‌تر آن بخش زیرین آب شورتر از بخش روئی بود و آب زیر و رو با هم ترکیب نمی‌شدند به همین دلیل گرمای تابستان فقط به روی آب می‌رسید و آن را با سرعتی بیش از حد انتظار تبخیر می‌کرد. در همین سال دریاچهٔ جنوبی به دو دریاچه در شرق و غرب خود تقسیم شد. که همگی در مجموع ۱۰ درصد مساحت اصلی دریاچه را داشتند. در سال ۲۰۰۹ تصاویر ماهواره‌ای نشان داد که دریاچهٔ شرقی و دریاچهٔ جنوبی هم به‌کلی خشک شده و دریاچهٔ غربی نیز بسیار کوچک‌تر شده‌است.
تاريخ تصوير ۲۷ آگوست ۲۰۰۹
مارس ۲۰۱۰
بخش کوچک باقی‌ماندهٔ این دریاچه هم گرفتار آلودگی‌هایی نظیر دورریزهای آزمایشهای نظامی، کودهای شیمیایی، آفت‌کش‌ها، و پسمانده‌های پروژه‌های صنعتی و همچنین درصد نمک بسیار بالا شده‌است. آلودگی زیست‌بوم بزرگ‌ترین مشکل این پهنه آبی است. در پی کاهش مساحت این دریاچه صنعت پر رونق ماهیگیری گذشته تقریباً از میان رفت و موجب بیکاری و مشکلات اقتصادی زیادی شد. همچنین منطقهٔ اطراف دریاچه آرال دچار آلودگیهای زیست‌محیطی مهیبی شد که با افزایش بیماری‌ها خود را نشان داد. مشکلی که هم اکنون دریاچه ارومیه با آن مواجه شده است از جمله آلودگیهای زیست محیطی از قبیل آرسنیک و سطح وسیع پوشیده از نمک که از آن بعنوان سونامی نمک در آینده یاد می شود
پس‌روی آب دریاچه تغییرات آب‌وهوایی را نیز در منطقه ایجاد کرد که طی آن تابستان‌ها گرم‌تر و خشک‌تر و زمستان‌ها سردتر و طولانی‌تر شده‌اند. در سال‌های اخیر تلاش هایی از سوی دولت قزاقستان برای حفظ و احیای دریاچهٔ آرال شمالی صورت گرفته که موجب کاهش شوری آب دریاچه و افزایش تعداد ماهیان در برخی نقاط شده‌است. اما دریاچهٔ جنوبی شانس چندانی برای بقا ندارد. تخریب دریاچهٔ آرال یکی از بزرگ‌ترین فجایع زیست‌محیطی کره زمین به شمار می‌رود.
از سال ۱۹۶۰ هر سال ۲۰ تا ۶۰ کیلومترمکعب آب به جای دریا به سوی بیابان می‌رفت. بیشتر آبی که در گذشته به دریاچهٔ آرال می‌رفت تغییر مسیر داده بود و در دههٔ ۱۹۶۰ آرال آب‌رفتن خود را آغاز کرد. از ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۰ هر سال به طور میانگین ۲۰ سانتی‌متر از سطح آب دریاچه کاسته می‌شد، در دههٔ ۱۹۷۰ این رقم به ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و در دههٔ ۱۹۸۰ به ۸۰ تا ۹۰ سانتی‌متر رسید. واکنش‌ها به نابودی تدریجی آرال متغیر بود. برخی کارشناسان شوروی سابق دریاچهٔ آرال را «خطای طبیعت» توصیف کرده و نابودی آن را غیرقابل اجتناب می‌دانستند. اما از سوی دیگر طرحی در دههٔ ۱۹۶۰ پیشنهاد شده بود که رودخانه‌های حوضهٔ آبریز اوب با یک پروژهٔ کانال‌کشی عظیم به آسیای میانه منتقل شود که پر کردن دریاچهٔ در حال خشکیدن ارال یکی از اهداف این طرح بود. این طرح در نهایت به دلیل هزینهٔ بسیار زیاد و مخالفت افکار عمومی در روسیه در ۱۹۸۶ کنار گذاشته شد. این موضوع باید مورد توجه کسانی قرار گیرد که طرح انتقال آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه را پیشنهاد می کنند. این طرح هم بلحاظ هزینه هنگفت و هم بلحاظ مسایل حقوقی عملی نخواهد بود
در سال ۲۰۰۷ مساحت دریاچه به ۱۰ درصد مساحت اصلی رسید و شوری آب دریاچهٔ جنوبی به ۱۰۰ گرم در لیتر رسید. در مقام مقایسه میزان شوری آب دریاهای آزاد حدود ۳۵ گرم در لیتر و بحرالمیت ۳۰۰ تا ۳۵۰ گرم در لیتر است. از سال ۲۰۰۶ با احداث یک سد دریاچهٔ آرال شمالی در حال افزایش وسعت، عمق و کاهش شوری آب است اما باقی‌مانده‌های دریاچهٔ جنوبی همچنان در حال خشکیدن است وصحرای آرال‌قوم را در بستر دریاچهٔ سابق پدید آورده‌است.
درياچه اروميه
November 2003
دریاچهٔ ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچهٔ داخلی ایران و دومین دریاچهٔ آب‌شور دنیا است. حجم آب درياچه اروميه در مساحت 5822 كيلومتر مربع و باعمق متوسط 5/4 متر بالغ بر 31 ميليارد مترمكعب تخمين زده ميشود. رودخانه هاي مهم حوضه آبريز درياچه عبارتند از :سيمينه رود ، زرينه رود ، مهاباد چاي ، گدارچاي ، باراندوز چاي ،نازلوچاي ، روضه چاي ، زولاچاي ، شهرچاي در آذربايجانغربي وآجي چاي ، ليلان چاي ، آذرشهر چاي ، قلعه چاي ، صوفي چاي ،مردوق چاي و 7 رودخانه فصلي درآذربايجان شرقي وغربي بنامهاي خرخره چاي ،شيواسان چاي ،سنيخ چاي ، طسوج چاي، دريان چاي ، وگبي چاي كه اغلب در زمستان وبهار جريان دارند.
جدول مشخصات رودخانه هاي مهم حوضه درياچه اروميه در استان آذربايجان غربي | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
لازم به توضیح است که سهم آب ورودی به دریاچه ارومیه از رودخانه های استان آذربایجان غربی به میزان 85 درصد واز رودخانه های استان آذربایجان شرقی 15 درصد می باشد.
متاسفانه هم اکنون مساحت اين زيست بوم طبيعي به شدت در حال کاهش است به دلايل مختلف از جمله کم آبی، برداشت بی رويه آب از منابع زيرزمينی، احداث چندين سد بر روی رودخانه های ورودی و نيز تغييرات اکوسيستم ناشی از احداث جاده، طی 10 سال گذشته حدود 40 کيلومتر مربع از سطح درياچه به شوره زار تبديل شده و شوری آب نيز به شدت افزايش يافته است. تنها جانور زنده داخل درياچه كه سخت پوستی به نام “آرتميا” است و بيش از نيمی از ترکيبات بدن آن حاوی پروتئين بوده و منبع غذايی بسيار مناسبی برای پرورش ماهی و ميگو می باشد در حال از بين رفتن است. با توجه به افزايش شوري درياچه اروميه به 350-300 گرم در ليتر و کاهش سطح آب، ميزان تراکم آرتميا در حال حاضر نسبت به 10 سال گذشته 30 برابر کاهش يافته است. گفتني آنكه شرايط طبيعي آب براي زيست و زاد و ولد آرتميا، دارا بودن املاح به ميزان 150 گرم در ليتر است.
سدهاي احداث شده در مسير رودخانه هاي منتهي به درياچه اروميه
ورود پساب هاي صنعتي آلوده به آرسنيك و آمونياك در حاشيه درياچه اروميه، پيامدهايي همچون احتمال بروز سرطان در انسان ها و ناباروري اراضي حاشيه اين تالاب را در پي دارد. آرسنيك شبه فلزي سنگين و سمي است و خطرات زيادي براي محيط زيست و انسان دارد. مهم ترين اثر آن در بدن انسان، سرطان زايي است. قرار گرفتن افراد در معرض اين ماده سمي باعث ابتلابه سرطان هاي پوست، معده، ريه، كبد، كليه، مثانه و… مي شود.
مسئولين مربوطه استان علت اصلي وضعيت اسفناک پارک ملي درياچه اروميه را تغييرات آب و هوايي، کاهش نزولات آسماني، بالا رفتن دماي هوا، عدم استفاده صحيح و بهينه از آب در داخل حوزه آبي، کنترل روان آبها و احداث سازه‌هاي آبي، حفر چاههاي آب و راندمان پايين آبياري در داخل حوزه آبريز درياچه اروميه عنوان مي كنند.
مقایسه تصویری دریاچه آرال و ارومیه
ارومیه آرال
ارومیه آرال
وضعيت خشك شدن درياچه آرال در فاصله زماني ۱۹۸۹ تا ۲۰۰۹
Urmia from space, 1984 Satellite image of Lake Urmia, 2010