درد مشترک کشورهای آسیای میانه مدیریت نادرست منابع آب است
مشکل دریاچه آرال مانند بسیاری از دریاچه ها و تالاب ها ، مدیریت نادرست منابع آب است. شاید زمانی که آرال پر آب بود و رودخانه های بزرگی مثل آمودریا و سیر دریا به آنجا سرازیر بود همه به این فکر بودند که چگونه می شود از این آب برای رونق کشاورزی استفاده کرد و چگونه می شود از هرز رفتن این آب جلوگیری کرد. بنا بر این هیچوقت فکر نکردند که اگر این آب به آرال نرسد چه عواقبی در انتظار آنها خواهد بود
اکنون با خشک شدن بخش وسیعی از دریاچه آرال مشکلات زیست محیطی و پدیده گرد و غبار آشکار شده است. از طرفی احداث سدها و انحراف آب دو رودخانه بزرگ آمودریا و سیر دریا و کشاورزی در بالا دست دریاچه مردمی را به کشاورزی مشغول کرده است که گرفتن آب از آنها و رها کردن آن به طرف آرال کار ساده ای نیست و یقینا با اعتراضات مردمی روبرو خواهند شد.
کف دریاچه آرال که زمانی مملو از آب بود. صدفها در روی زمین بوفور مشاهده می شوند
– طی بازدیدی که در اردیبهشت 1396 از بخشی از دریاچه آرال انجام شد دو نکته توجه من را جلب کرد.
اول پوشش گیاهی طبیعی بسیار خوب و متراکم در برخی از مناطق کف دریاچه. دوم آفت و بیماری تاغزارها که تقریبا تمام آنها دچار آفت بودند و حتی بعضی از آنها خشک شده بودند.
مسلما پوشش طبیعی کف دریاچه وابسته به رطوبت موجود بستر دریاچه است. بنابراین افت سطح آب زیرزمینی و مسئله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم یک خطر بزرگ برای از بین رفتن این گونه های گیاهی در آینده است. از این رو باید به هر طریقی این رطوبت حفظ شود که یکی از راهها رساندن آب به دریاچه است.
مسئله خشکیدگی تاغزار ها را باید جدی گرفت. اگر وضع بر همین منوال باشد بزودی همه تاغزارها خشک خواهند شد و از بین خواهند رفت. برای اینکار دو راه حل فوری و ضروری به نظر می رسد.
چون در محیط طبیعی نباید از سمپاشی استفاده شود. بنابراین باید تاغزارهای آفت زده بریده و از منطقه دور شوند. اما برای جلوگیری از مسایل فرسایش بادی که ممکن متعاقب این کار اتفاق افتد لازم است ردیف هایی از این تاغزارها بصورت عمود بر جهت باد غالب بریده نشوند تا نقش بادشکن را برای حفاظت خاک (مناطقی که تاغها بریده شده اند) بازی کنند. تاغهایی که بریده شده اند طی دو تا سه سال بصورت بسیار شاداب و جوان و بهتر از گذشته به رشد خود ادامه خواهند داد. در ایران اینکار را برای جوان سازی تاغزارها انجام شده است و نتایج خوبی بدست آمده است. مسئله دیگری که باید به آن توجه شود تنوع گونه ها برای جنگلکاری است. در کنار تاغکاری باید از گونه های مناسب دیگر که در آن شرایط سازگاری دارند نیز استفاده شود تا چنین بحرانی تکرار نشود.
تاغکاریهای بستر دریاچه آرال که اکنون بشدت دچار آفت شده اند
* در مورد آب مسلما کار سخت و پیچیده خواهد بود. زیرا سروکار دولت با مردم و کشاورزان است. بدلیل فراوانی آب ، کشاورزان به هر طریق که دوست دارند کشت و کار می کنند. حتی در مناطقی که در مناطق بیابانی آرال قرار دارند و تبخیر آنجا بیشتر از 2000 میلیمتر و بارندگی حدود 200 میلی متر است برنج می کارند. این یعنی هدر دادن آب ، در حالیکه آرال در کنار آنها خشک شده است. دو راه حل اساسی برای صرفه جویی آب لازم است که دولت باید به آن توجه کند چون خراب کردن سدها و یا جلوگیری از انحراف آب کشاورزان امکان پذیر نیست و سبب می شود مشکلات اجتماعی و تنش های مردمی بوجود آید:
اول بالابردن راندمان آبیاری است در این مورد دولت باید کمک کند تا مردم بتوانند از سیستم های آبیاری نوین استفاده کنند و از آبیاری غرقابی و سیلابی چشم پوشی کنند. من در قزل اوردا از متخصصین سئوال کردم . حجم سالانه آب سیر دریا حدود 20 بیلیون متر مکعب است که حدود 18.5 بیلیون متر مکعب آن برای کشاورزی استفاده می شود. در ازبکستان حجم سالانه اب آمودریا 40 بیلیون متر مکعب است که در حال حاضر تمام آب مصرف می شود و به دریاچه آرال آبی نمی رسد. جنانچه راندمان آبیاری 5 تا 10 درصد افزایش یابد حجم زیادی از آب صرفه جویی می شود و می تواند بخشی از نیاز اکولوژیک دریاچه آرال را تامین کند.
بالابردن راندمان تولید (مقدار آّ مصرف شده برای تولید یک کیلوگرم محصول) یکی دیگر از استراتژی های مهم است که باید به آن توجه کافی بشود. بطور مثال راندمان تولید در ایران حدود یک کیلوگرم است یعنی یک متر مکعب آب مصرف می شود تا یک کیلوگرم محصول بدست آید در حالی این رقم در جهان حدود 2 تا 2.5 کیوگرم است . یعنی اگر فقط 0.25درصد راندمان محصول بیشتر شود یک چهارم آب صرفه جویی می شود. در قزاقستان و ازبکستان با حجم بالای آب در رودخانه آمو دریا و سیر دریا چنانچه فقط 0.25درصد راندمان تولید محصول بیشتر شود. حدود یک چهارم آب صرفه جویی می شود و می تواند بخش زیادی از حقابه دریاچه آرال را تامین کند و سرانجام باید از گونه ها و یا کشت هایی استفاده شود که نیاز کمی به آبیاری دارند یعنی گیاهان کم مصرف از نظر آبیاری .
تخریب سرزمین و بیابانزایی درد مشترک کشورهای آسیای مرکزی است. لازم است همه این کشورها با همکاری و تشریک مساعی یکدیگر به فکر احیای دریاچه آرال باشند. در این موضوع خاص کشورهای مشترک المنافع باید همه در حهت احیای دریاچه همکاری کنند در این صورت یقینا منافع آن به همه کشورها می رسد و برای آنها محیط زیست مطلوب تری را بوجود خواهد آورد