رحیم علیمحمدی پژوهشگر سختکوش و پرتلاش مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری در نخستین یادداشتی که برای تارنمای طبیعت بختیاری ارسال کرده است، با نگاهی کارشناسی و بر بنیاد یافتههای علمیو اسناد و شواهد موجود در منطقه، نقطهنظرات و دیدگاههای کارشناسی خود را در خصوص ماجرای طرحهای انتقال آب بین حوضهای زایندهرود بیان داشتهاند. ایشان در این یادداشت در تحلیل اوضاع و احوال هر یک از این مجاری انتقال آب، مشروحا” به نکات مهم و تأملبرانگیزی اشاره نمودهاند.
نوشتاری که در زیر میخوانید مشروح نقطهنظرات این پژوهشگر منابع آب کشور است که با خوانندگان گرامیطبیعت بختیاری به اشتراک گذاشته شده است:
انتقال آب بین حوضهای
از اهمیت آب همین بس که خداوند منان در کتاب خود فرموده “آب مایه حیات است”. انسان هم بخوبی این قضیه را دریافته است و همه میدانند هر جامعه ای که بخواهد توسعه پیدا کند و رشد نماید به آب نیاز دارد. زیرا انجام هر کار و فرآیند هر فعالیتی در جامعه منوط به تاًمین آب میباشد. تنها منبع اصلی تولید و عرضه آب در این جهان طبیعی، بارندگی میباشد و میزان آب تولید شده بستگی به مقدار عرضه بارشها دارد. در این راستا استان چهارمحال و بختیاری با توجه به شرایط ویژه جغرافیایی، توپوگرافی و اقلیمیاز نظر میزان و نوع بارش در کشور حائز اهمیت بوده است (میانگینهای بارش در دنیا، ایران و استان عبارتند از ۸۵۰، ۲۵۰ و ۵۶۰ میلیمتر در سال و مناطق شمال غرب و قسمتی از غرب استان چهارمحال و بختیاری بیش از ۱۲۰۰ میلیمتر در سال است).
در دنیا انتقال آب بین حوضه ای به عنوان یک مسئله مهم و با حساسیت مورد طرح و بررسی قرار میگیرد، که بنا بر دلایل اقلیمیو شرایط خاص توپوگرافی در مناطق مختلف با توجه به رشد علم و تکنولوژی، آب را از مناطق پر بارش و کم جمعیت به مناطق کم بارش و پر جمعیت از روشهای مختلف و با استفاده از سازههای انتقال آب همانند: کانالها، لولهها، قناتها ، تونلها و … ضمن رعایت قوانین و مقرات موجود منتقل مینمایند. این در حالی است که با توجه به قوانین و مقررات موجود در کشور ما و سازمانهای بین المللی (یونسکو) مورد تائید و تصویب دوائر مختلف که جهت اجرای طرحهای انتقال آب میبایست قبل از اجرا رعایت گردند بشرح ذیل میباشند.
۱- حوضههای مبداء و تامین کننده آب، نباید مشکل کمبود آب داشته باشند.
۲- حوضههای مقصد باید نهایت صرفه جویی و بهره برداری را نموده باشند و تمام راههای جبران کسری آب را در حوضههای خود اعمال نموده باشند.
۳- در طرحهای انتقال آب بین حوضه ای میبایست کلیه مسائل و نکات علمی، فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در حوضههای مبداء، مقصد و در حد فاصل آنها رعایت شده باشد.
۴- روشهای انتقال آب و سازههای مورد استفاده و پیش بینی شده، خسارتی را به حوضههای مبداء وارد ننمایند.
۵- حوضههای مقصد و مبداء بایستی برنامه جامعی را تدوین و اجراء نمایند تا حوضههای اصلی آبخیز تقویت شده و از حیز انتفاع خارج نگردند.
۶- طرحها و پروژههای زیربنایی و نیازمند آب به محل سرشاخهها و حوضههای آبخیز منتقل گردند.
۷- درآمد حاصل از انتقال و فروش آب، بین حوضههای مبداء و مقصد بطور عادلانه تقسیم گردد.
۸- دیدگاهها و مدیریتهای اعمال شده میبایستی فراملیتی باشند و از دخالت دادن مسائل سیاسی جدداً جلوگیری گردد.
وضعیت بارش و تولید آب در حوضه زاینده رود
الف: از سال ۱۳۸۶ تا بحال در استان چهارمحال و بختیاری خشکسالی ممتد وجود دارد. این در حالی است که هیچ طرح جامعی به منظور کاهش اثرات زیانبار این پدیده طبیعی در منطقه اجراء نشده و کمتر از عوامل و بهره برداران استفاده شده است.
ب: تنها منابع ذخیره آب در منطقه دو قسم میباشند:
ب – ۱ : بارش برف در منطقه و برودت هوا، و ذخیره برف از زمستان تا اواخر بهار و حتی تابستان، بگونه ای که در سالهای قبل از ۱۳۸۶ ارتفاع متوسط برف باقیمانده در اوایل بهار در سطح حوضه آبخیز ، یک متر بوده است اما از سال ۱۳۸۶ با شروع خشکسالی این ارتفاع به کمتر از بیست و پنج صدم متر رسده است.
ب – ۲ : سد زاینده رود با حجمیدرحدود یک و دودهم میلیارد مترمکعب است. که دریافت کننده آب حوضه آبریز خود و آبهای منتقل شده توسط تونلهای شماره یک، دو و سه کوهرنگ و تونل چشمه لنگان میباشد. آمار شرکت آب منطقه ای اصفهان بیانگر آنست که از سال ۱۳۸۶ تا بحال مخزن سد در اوایل بهار (فروردین ماه) پر نشده است. از طرفی به دلیل عدم وجود و ذخیره برف در سطح حوضه تونلهای انتقال آب با یک سوم ظرفیت خود یعنی حدود نود تا یکصد میلیون مترمکعب آب در سال (هر تونل) به جای دویست و پنجاه تا سیصد میلیون مترمکعب در سال آب را به حوضه زاینده رود منتقل نموده است ( یعنی هر کدام از تونلها با یک سوم ظرفیت خود عمل نموده اند). لازم به ذکر است که این ظرفیت علاوه بر حجم مخزن سد زاینده رود میباشد زیرا میبایستی با گرم شدن هوا و ذوب برفها در فصول بهار، تابستان و پاییز ضمن ذوب تدریجی برفهای ذخیره شده در منطقه، توسط سازههای اجراء شده به حوضه زاینده رود منتقل میگردند.
لطفاً محاسبه نمایید چنانچه حجم مخزن سد بطور میانگین ششصد میلیون مترمکعب در سال و آورد تونلها ، یک سوم باشند یعنی بیش از پنجاه درصد پیش بینیها تحقق نیافته و هر سال حوضه زاینده رود دارای بیلان منفی بوده است.
ج : رودخانه زاینده رود با توجه به شرایط خاص زمین شناسی و توپوگرافی آن خصوصاً در استان چهارمحال و بختیاری قابلیت زهکشی خوبی دارد به گونه ای که بر اساس آمار اندازه گیری شده شرکت آب منطقه ای اصفهان در ایستگاههای دبی سنجی سد تنظیمیزاینده رود (ورودی به استان چهارمحال و بختیاری) و پل زمانخان (خروجی رودخانه از استان چهارمحال و بختیاری) بیانگر آنست که حجم آب ورودی با حجم آب خروجی از استان واقع در زیردست سد زاینده رود، در سال تقریباً برابر میباشند. لازم به ذکر است که در طول این بازه، بحث راندمان انتقال آب مطرح میباشد و بر اساس قوانین هیدرولیکی و هیدرولوژیکی جریانهای روباز، معمولاً دبی خروجی میبایستی از دبی ورودی کمتر باشد.
د : بحث آلودگی آب، به دلیل شرایط خاص توپوگرافی رودخانه از نظر وجود شیب تند و مقدار دبی جریان، و خود پالایگی رودخانه بر اساس مطالعات انجام شده توسط محققین مختلف تا بحال هیچ گونه گزارشی دال بر آلودگی جریان آب در رودخانه قبل از پل کله و باغبهادران اعلام نشده است. تنها یک حادثه در سال ۱۳۸۷ در نزدیکی روستای چلوان (برخورد یک بلدوزر با لوله انتقال نفت به پالایشگاه اصفهان) رخ داده که باعث آلودگی کل منطقه گردید.
ه : فضای سبز ایجاد شده در حاشیه رودخانه زاینده رود اولاً باعث ایجاد فضای مناسب تفرجگاهی برای مردم کل منطقه خصوصاً ساکنان استان اصفهان شده است. ثانیاً به دلیل گستردگی استان اصفهان و عبور تودهها از این منطقه به سمت استان و شهر اصفهان، باعث تصفیه بهتر و لطافت هوا در استان اصفهان میگردد. ثالثاً باعث تقویت آبخیزداری و جلوگیری از فرسایش در منطقه میشوند. رابعاً ایجاد اشتغال مولد نموده و از مهاجرتهای بیرویه جلوگیری مینماید.
سازههای موجود در تصفیه خانه آب شرب در بابا شیخ علی
۱- سد انحرافی چم آسمان (سال شروع ۱۳۶۰، سال خاتمه ۱۳۶۷) و بتنی با طول تاج ۱۵۰ متر
۲- حوضچههای رسوبگر با مساحتی بالغ بر ۲۰۰مترمربع
۳- تونل انتقال آب خام به طول هشت کیلومترو قطر سه متر
۴- تصفیه خانه بابا شیخ علی، فاز یک این تصفیه خانه در سال ۱۳۶۸ با ظرفیت ۵ مترمکعب در ثانیه و فاز دو این تصفیه خانه در سال ۱۳۸۰ با ظرفیت هفت و نیم مترمکعب در ثانیه احداث و به بهره برداری رسیده است (ظرفیت تصفیه خانه دواز ده و نیم مترمکعب در ثانیه میباشد) .
۵- تونل انتقال آب تصفیه شده، دارای طولی برابر ۱۸ کیلومتر و قطر تمام شده ۲٫۶ متر می باشد و قادر است بالغ بر ۱۲ متر مکعب آب تصفیه شده را به شیرخانه اشترجان انتقال دهد .
تونل انتقال آب گلاب
تونل انتقال آب گلاب با ظرفیت بیست و دو و نیم مترمکعب در ثانیه آب را از سد تنظیمیزاینده رود (حجت آباد) به بالادست شهر رضوانشهر به طول ۲۵ کیلومتر منتقل مینمایدکه عملیات اجرایی آن از سال ۱۳۸۴ شروع شده و تا بحال کارگاههای موجود در منطقه فعال بوده و میباشند.
فاز یک این تونل بطول ده و نیم کیلومتر حفاری و لاینینگ شده است که آب را به تونل دسترسی گلاب منتقل مینماید. فاز دو تونل بطول ۱۵ کیلومتر، در حال حاضر در سه محل از سمت خروجی تونل (رضوانشهر، خمیران و حد فاصل آنها) کارگاهها فعال و در حال حفاری میباشند. و کارگاه چهارم نیز در محل گلاب آماده حفاری است.
لازم به ذکر است که در سالهای خشکسالی دبی متوسط رودخانه زاینده رود کمتر از ده مترمکعب در ثانیه بوده است. لذا براساس مطالب ارائه شده دلیل خاصی جهت تغییر مسیر رودخانه زاینده رود و جابجایی محل تصفیه خانه آب شرب استان اصفهان که با هزینه گزافی در سال ۱۳۸۰ به بهره برداری کامل رسیده است وجود ندارد.
تونل سوم کوهرنگ
این تونل یطول ۲۴ کیلومتر جهت انتقال ۲۵۵ میلیون مترمکعب آب در سال طراحی شده که عملیات اجرایی آن از سال ۱۳۷۳ شروع شده و هنوز به اتمام نرسیده است. تونل سوم کوهرنگ نیازمند احداث سد کوهرنگ سه (سد بتنی دوقوسی به ارتفاع ۱۳۰ متر و گنجایش مخزن ۳۶۵ میلیون مترمکعب) بر روی رودخانه کوهرنگ و در پایین دست نونلهای شماره یک و دو قرار دارد که تا کنون تنها جادههای دسترسی به جایگاه سد احداث شده است و عملیات اجرایی سازه اصلی سد شروع نشده است. در سالهای خشکسالی نباید انتظار عملکرد و آورد قابل توجهی آب از تونل سوم کوهرنگ به حوضه زاینده رود بود، و در نتیجه تاثیر قابل ملاحظه ای در افزایش دبی متوسط رودخانه در سالهای خشکسالی ندارد.