بخشی از منطقه حفاظت شده جهان نما در گلستان توسط زمین خواران تخریب شده است/
علیرضا جورابچیان: «در زمانی که بنده در گرگان بودم هیچ ساخت و ساز مسکونی ای در منطقه زیارت صورت نگرفته بود. تا زمانی که من در مجموعه حضور داشتم اجازه ندادم یک آجر روی آجر گذاشته شود. فقط همان خانه های سازمانی اداره کل منابع طبیعی، پاسگاه محیط زیست و انبار اداره راه وجود داشت»
رییس کمیسیون فرهنگی شورای شهر گرگان: «بنده خبر دارم کمیسیون ماده ۹۹ متعدد رای تخریب برای این بناهای غیرمجاز در منطقه حفاظت شده زیارت صادر کرده: سوال این است که چرا این رای های تخریب اجرا نمی شود؟ واقعا چه دلایلی هست که رای های تخریبی که بسیار کمرنگ هم صادر شده، اجرا نمی شود»
آهن، آهن، … بتون، بتون، … درخت، درخت، … ویلا، ویلا، … پول… پول… پول.
اینجا روستای زیارت در استان گلستان، محدوده منطقه حفاظت شده جهان نما. گاوها به چرا مشغولند و آدم ها به ساخت ویلا. اینجا تا هر کجا چشم کار می کند ویلاساخته اند: آن هم نه یک طبقه و دو طبقه: ویلاهایی گاه تا هفت طبقه که تنها برای انداختن نیم نگاهی به آنها « کلاه عقل از سر آدمی می افتد». بالاتر می روم و باز ویلا. اینجا تا آبشار زیارت فقط چند صد متر فاصله دارد و با این همه ویلاهایی در آن سربرافراشته اند. آن هم سازه هایی که هیچ گونه همسانی با محیط ندارند. چگونه هیچ سازمان مسوول و متولی ای نتوانسته جلوی ساخت و ساز اینها را بگیرد؟ و آن بالا، درست در نقطه بالایی کوه، با چه وسیله یی مصالح برده اند که هیچ محیط بان و جنگلبانی آنها را ندیده یا دیده و نتوانسته جلوی آنها بایستد؟! مگر این زمین خواران چه کسانی هستند که می توانند قانون را به راحتی بشکنند و در دل طبیعت و از انبار ثروت های ملی، برای خودشان کیسه بدوزند؟! اینجا به جای بوی جنگل و صدای آبشار، بوی اسکناس می آید و صدای شمردن دلار…
روستای زیارت که در ۱۲ کیلومتری گرگان واقع شده و ادامه جنگل های ناهارخوران است دارای اکوسیستم جنگلی-کوهستانی ارزشمندی است که اکنون در محدوده منطقه حفاظت شده جهان نما و تحت سرپرستی سازمان محیط زیست قرار دارد. شاید به جرات بتوان گفت که کمتر روستایی طی دهه اخیر این همه خبرساز بوده و در عین حال تا اینجا به مرز نابودی نزدیک شده است. سال هاست تمام مسوولان استان گلستان و متولیان کشوری منابع طبیعی و محیط زیست از رخداد فاجعه در زیارت گرگان سخن می گویند. سال هاست گوش خبرنگاران وعده های مدیران استانی و شهری را درباره برخورد با متخلفان در زیارت می شنوند و می نویسند. سال هاست که شهروندان گلستانی هر بار که به روستای زیارت می روند با عقب نشینی جنگل و پیشروی سازه هایی بی قواره مواجه می شوند. سال هاست که کارشناسان محیط زیست به مسوولان هشدار می دهند که «خطر در راه است: اگر زیارت را درنیابید». با این همه اما هیچ اقدام جدی و موثری برای مقابله با وقوع این بحران عظیم که بخش بزرگی از منطقه حفاظت شده جهان نما را در خود فروبلعیده انجام نشده است.
ستاره آباد
به عقیده برخی پژوهشگران، از جمله استاد محمدتقی عبهری گرگانی که نخستین جلد دیوان اشعارش چندی پیش منتشر و روانه بازار نشر کتاب شد نام قبلی گرگان امروزی یعنی استارباد از نام «ستاره» سوگلی خشایارشا برگرفته شده است. ستاره که به توصیه پزشکان دربار، چند سالی را برای درمان بیماری سل در منطقه یی خشک اما خوش آب و هوا و کم نظیر در ایران آن زمان که قلمرویی وسیع داشت به نام «زیارت» زندگی کرد پس از بازگشت به شیراز، نامش در منطقه جاودان شد و بر شهر استارباد – ستاره آباد- نشست.
حضور خشایارشا و درباریان و خدم و حشم آنها، به سرعت زیارت را به مرکز توجه دیگر ساکنان ایران زمین تبدیل کرد. به زودی زیارت روستایی شد که در کتب تاریخی عنوان «خاصه رود» یا «خسرورود» را بر خود گرفت: چرا که همواره جایگاهی برای تفریح خسروان و اشراف سراسر ایران بود و آبشار معروف زیارت نیز این استقبال را شدت بخشید. در سال های پایانی حکومت رضاخان، مسوولان منابع طبیعی به این فکر افتادند که برای حفظ جنگل های ارزشمند منطقه، آن را از سکنه خالی کنند. همان زمان بودجه یی برای روستاییان در نظر گرفته شد و زمین ها و خانه های آنها خریداری شده و به نقاطی دیگر کوچانده شدند. اما چون پیش نیازهای فرهنگی و آموزش به بومیان زیارت در طرح فوق لحاظ نشده بود پس از چندی با سقوط رضاخان و کم شدن قدرت وی، روستاییان به منطقه بازگشتند.
منطقه حفاظت شده جهان نما
نخستین اقدام جدی برای حفاظت از بخش هایی از اکوسیستم های جنگلی و مرتعی کشور در سال های ابتدای دهه ۵۰ صورت گرفت که ثبت منطقه یی به وسعت بیش از ۳۰ هزار هکتار که در جنوب شرقی شهرستان کردکوی و در ارتفاعی بین ۶۰۰ تا سه هزار و ۸۶ متری از سطح دریا واقع شده است نتیجه آن بود. از نظر وضعیت جغرافیایی بیشتر منطقه جهان نما کوهستانی بوده و ارتفاع منطقه آن از ۶۰۰ متر در مرز شمالی اطراف شصت کلاتا سه هزار و۸۶ متر در کوه تل انبار در شرق منطقه و جنوب روستای زیارت است. کوه های معروف این منطقه دوکالی درغرب، شاه پسند، کالت و چلستان در مرکز، زبله، تلمبار و لنده کوه در شرق بوده و دره های مهم آن شامل مغزی در غرب، جلینک بلینگ در جنوب، سفیددره در مرکز و ترکت در شمال است.
با وجود کوهستانی بودن این منطقه چشمه های زیادی در آن وجود دارد که از جمله نخودچشمه، سرخ چشمه، پیرزن چشمه، شربت، تول بنه، سوته، مازوکش، والدیگاه، امام وردی، چهارسرا، چشمه های اطراف محلات جلینگ بلینگ، حاجی آباد، مرادچشمه، تاجین چشمه و چشمه آبگرم زیارت است. همچنین رودخانه هایی در این منطقه جاری است که از جمله می توان به چهارباغ در جنوب اشاره کرد که در ادامه مسیر به نام رادکان وارد استان مازندران می شود، رودخانه فصلی سفیددره نیز در مرکز این منطقه قرار دارد.
درون منطقه حفاظت شده جهان نما همچنین آبشار زیارت وجود دارد که در حدود پنج کیلومتری روستای زیارت و در شمال شرقی این منطقه است. جهان نما در طبقه بندی جغرافیایی گیاهی ایران جز بخش فرعی هیرکان قرار گرفته که این بخش جنگل های شمال کشور را دربرگرفته است. پوشش گیاهی منطقه شامل درختان پهن برگ، درختچه و بوته زار است. مهم ترین گونه های گیاهی آن سرخدار، ارس، سروکوهی، پیرو، مازو، راش، ممرز، آلوچه، زرشک، آزاد، بید، هفت کول، نمدار، سیاه تلو و گونه های علفی و بوته یی گل گاوزبان، سریش، فستوک، یونجه، گل قاصد، مریم گلی، شکرتیغال، اسپرس بوته یی، چوبک و درمنه است. منطقه ترکت و پیرامون آن در منطقه حفاظت شده جهان نما بهترین زیستگاه حیات وحش ازجمله مرال، شوکا، خرس و گرگ است. این منطقه به دلیل شرایط خاص دارای حیات وحش غنی شامل گونه های کمیاب و در معرض خطر است که برخی گونه های مهم آن خرس قهوه یی، روباه، شوکا، خوک وحشی، گربه جنگلی، سیاه گوش و پلنگ است. همچنین پرندگان بومی و مهاجر این منطقه نیز از دیگر زیبایی ها بوده که از جمله انواع دلیجه، عقاب، سارگیه، قرقی، کبک، تیهو، بلدرچین، قرقاول، کرکس، هما، کبوتر جنگلی، شاهین، فاخته و توکا هستند.
همین ارزش های بالای اکولوژیکی باعث شد که این منطقه تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار بگیرد و در سال ۱۳۵۲ این منطقه را با عنوان «منطقه حفاظت شده جهان نما » ثبت کند که زیارت نیز در آن قرار گرفته است: نکته یی که امروزه درباره این روستا به کلی فراموش شده و گاهی حتی مسوولان استانی و شهری نیز آن را نادیده می گیرند.
نخستین ویلاسازی ها
شاید کسانی که در ابتدای دهه ۷۰ به زیارت سری زده اند امروز دیگر نتوانند آن مکان را شناسایی کنند. چرا که منطقه آنقدر در محاصره ویلاهای چندین طبقه قرار گرفته که دیگر تنها نامی از روستای زیارت باقی مانده است. فاجعه آنچنان عمیق است که حتی زیارت از لیست روستاهای هدف گردشگری ایران نیز حذف شده است. علیرضا جورابچیان، مدیرکل محیط زیست شرق مازندران در دهه ۶۰ در گفت وگو با «اعتماد» درباره فاجعه زیارت می گوید: «در زمانی که بنده در گرگان بودم هیچ ساخت و ساز مسکونی ای در منطقه زیارت صورت نگرفته بود. تا زمانی که من در مجموعه حضور داشتم اجازه ندادم یک آجر روی آجر گذاشته شود. فقط همان خانه های سازمانی اداره کل منابع طبیعی، پاسگاه محیط زیست و انبار اداره راه وجود داشت. منزل من بالای همان پاسگاه قرار داشت. حتی گاهی هنگام خروج از منزل به شوکا برخورد می کردم. مرحوم شهید شاه کومحلی، محیط بان جهان نما، را خدا رحمت کند، گاهی که برای گشت با هم به اطراف چشمه های زیارت می رفتیم بیش از هفت یا هشت مارال می دیدیم.»
او درباره دیدارش از زیارت پس از چندین سال می گوید: « حقیقت این است که آنقدر تغییرات بدی آنجا صورت می گرفت که من اصلاتمایل به بازگشت دوباره به آنجا نداشتم. چرا که دیگر زیارت با فضایی که من می شناختم خیلی متفاوت شده بود. در حدود سال های هفتاد و شش یا هفتاد و هفت به اتفاق همسرم به آنجا رفتم. از آن همه تغییر و تخریب خیلی متاثر شدیم.» جورابچیان در پاسخ به این پرسش «اعتماد» که «فکر می کنید این ساخت و سازها چگونه صورت گرفت» می گوید: «در درجه اول سازمان جنگل ها و منابع طبیعی باید ذی نقش باشد. به دلیل اینکه اراضی مذکور، اگر چه زمین کشاورزی بوده اند اما منطقه جنگلی محسوب می شده اند و در اختیار منابع طبیعی بوده اند. در مرحله بعد سایر مسوولان مانند استاندار تا مدیریت های کلان تر قصور زیادی نسبت به منطقه داشته اند. در حالی که باید این خطر بسیار پیش تر از این پیش بینی می شد و راهکاری برای پیشگیری بیشتر ساخت و ساز یا بهتر بگوییم تخریب طبیعت صورت می گرفت. این اتفاق در بسیاری دیگر از مناطق کشور رخ داده و متاسفانه همچنان نیز شاهد آن هستیم. به هر حال با توجه به وجود چند ویژگی مهم مانند آب و هوای مطبوع، نزدیکی به شهر در این منطقه این حادثه قابل پیش بینی بود.» این مدیر سابق محیط زیست درباره اینکه چرا این اتفاق در زمان مدیریت او رخ نداد گفت: «از آنجایی که در کشور ما مدیریت، فردی و سلیقه یی است و عموما با فقدان برنامه ریزی حساب شده مواجه هستیم این دست رخدادها تبدیل به امری طبیعی شده است. در زمان مدیریت من به دلیل همکاری دلسوزانه مدیر منابع طبیعی وقت، وجود نیروهای کارآمد و کافی، همچنین نظارت مسوولانه در حفظ و حراست از منطقه و قانونمداری توانستیم تا حد زیادی از عهده این حفاظت به شکل موفقی برآییم.» او پیامدهای این گونه تصرف ها و تخریب ها را این طور ارزیابی کرد: « دخالت در اکوسیستم تغییرات بسیاری ایجاد خواهد کرد که بعضی در کوتاه مدت، برخی در میان مدت و بقیه نیز در درازمدت خود را نشان می دهد. اما در یک جمع بندی کلی و ساده می توان گفت فرسایش خاک، آلودگی آب رودخانه زیارت و چشمه های اطراف، آلودگی هوای منطقه، از بین رفتن حیات وحش و پوشش گیاهی از عوامل اجتناب ناپذیری است که خود می تواند منجر به بروز خطرات و پیامدهای دیگری شود و این زنجیره ادامه پیدا خواهد کرد. باید به خاطر داشته باشیم هنگامی که اکوسیستمی دستخوش تغییر می شود، نه تنها روی طبیعت، بلکه بر زندگی انسان در محیط شهری نیز اثرات سوء می گذارد. امروزه در جهان تاثیر تخریب طبیعت بر زندگی انسان ها بر کسی پوشیده نیست. به عنوان مثال کافی است به حجم تلاش های گسترده برای احداث هر چه بیشتر کارخانه های خودروسازی در سال های گذشته که منجر به شرایط امروز تهران شده توجه کنید. آلودگی هوای تهران امروز نه به سادگی قابل رفع است و نه حتی قابل کنترل. بنابراین در هر کجا که پای تخریب محیط طبیعی به میان می آید حال به هر شکل و سیمایی، مسوولان باید با ذکاوت هرچه بیشتر وارد عمل شوند.»
محاکمه عاملان نابودی زیارت
هر چند یک ماه پیش رییس کل دادگستری گلستان و رییس شورای حفاظت از اراضی ملی و منابع طبیعی استان از تخریب منطقه زیارت گرگان به عنوان یک تجربه ناخوشایند در عرصه های ملی استان گلستان یاد کرد و گفت که نباید اجازه دهیم برخی افراد با استفاده از رانت های اطلاعاتی اقدامات اینچنینی را در دیگر نقاط استان تکرار کنند و یک شبه صاحب ثروت های میلیاردی شوند: اما تاکنون برخورد مشخصی در این باره با متخلفان انجام نشده است. رییس کمیسیون فرهنگی-اجتماعی و زیست شهری گرگان در این رابطه معتقد است که عاملان این تخریب ها و قانون شکنی ها در روستای زیارت باید در محضر قانون پاسخگوی اهمال کاری خود باشند. ما نه تنها نتوانستیم بافت تاریخی و ویژگی های طبیعی آن را حفظ کنیم بلکه با ساخت و ساز گسترده، هجوم به حریم رودخانه ها، مهندسی ناپایدار و بی تدبیر، خطری جدی را برای منطقه و شهر گرگان ایجاد کرده ایم. به شکلی که الان در روزهای بارندگی که خطر سیل احتمالش می رود یکی از اتفاقاتی که محتمل است این است که اگر حجم آب زیادی در مسیر رودخانه زیارت جمع شود مقدار زیادی از ساخت و سازهای مسیر را تخریب کند.» او در ادامه با اشاره به این نکته که تخریب منابع ملی بالاترین فرآیندی بوده که ما طی دو دهه اخیر در زیارت داشته ایم و با وجود تصمیمات مکرری که در جلسات متعدد که بنده هم در برخی از آنها شرکت داشته ام گرفته شده: اقدامات بازدارنده جدی در این مسیر تاریخی صورت نگرفته و عملیاتی نشده می گوید: «به نظر من شرایط موجود امروز در روستای زیارت شرایط بسیار خطرناکی است که رخ دادن رانش، سیل و زلزله برای شهروندان و اهالی آن منطقه از آن جمله است.
عدم اجرای حکم تخریب
رییس کمیسیون فرهنگی شورای شهر گرگان در ادامه یادآوری می کند: «بنده خبر دارم کمیسیون ماده ۹۹ متعدد رای تخریب برای این بناهای غیرمجاز در منطقه حفاظت شده زیارت صادر کرده: سوال این است که چرا این رای های تخریب اجرا نمی شود؟ واقعا چه دلایلی هست که رای های تخریبی که بسیار کمرنگ هم صادر شده، اجرا نمی شود. این ها را باید به طور اساسی پاسخ داد.» او در ادامه تاکید می کند: «بنده به عنوان رییس سازمان نظام مهندسی مرکز استان عرض می کنم مطابق بررسی های انجام شده، سازه هایی که در زیارت ایجاد شده پایداری ندارد و نمی توان به آنها اطمینان لازم را داشت و زلزله های پیش بینی نشده یی که اتفاقا وقوعش در منطقه ما بسیار محتمل است و تاریخ این را نشان می دهد آسیب بسیار جدی و خطرناکی را به این سازه ها وارد خواهد کرد. حال یک سوال مطرح است و اینکه اگر واقعا ساخت این بناها از اساس غیرقانونی است، پس اینها چگونه ساخته شده اند؟ کدام سازمان به آنها مجوز داده؟ و چگونه به صعب العبورترین نقاط کوهستان و جنگل، مصالح برده اند؟ در این دوره زمانی که این ویلاها ساخته شده اند بارها و بارها قانون را زیر پا گذارده اند. چنین روندی با چه منطقی قابل حل و فصل است؟ به نظر می رسد قرار نبوده که جلوی اینها گرفته شود و اساسا قرار بوده این ویلاها در آنجا شکل بگیرند.»
متولی کیست؟
چراغعلی به «اعتماد» می گوید که قانونگذار متولی این امر را مشخص کرده و به استاندار به عنوان مقام عالی استان این اختیار را داده که در این خصوص نظارت و بعضا برای صدور پروانه های احتمالی تفویض اختیار کند. من معتقدم که دولت ، باید مطابق قانون، پاسخگوی ساخت و سازهای غیرقانونی باشد. زمانی هم که خود بنده به عنوان مدیرعامل سازمان همیاری شهرداری ها در استانداری مسوولیت داشتم، در مقطع کوتاهی، مسوولیت بخشی از کار را در این حوزه عهده دار بودم. من معتقدم مطابق مقررات و قوانین، دولت باید پاسخگوی مردم و نسل آینده درباره خساراتی که به منطقه زیارت و سایر مناطق گردشگری ما با ساخت و سازهای غیرقانونی وارد شد باشد. او در ادامه تاکید کرد: «من در جلسات متعددی با حضور جناب دادستان بوده ام، آقای پوریانی بسیار محکم و مستدل فرمودند که از این نوع اقدامات دستگاه اجرایی که دفاع از حقوق عمومی مردم و منابع ملی است حمایت می کنم. ما هم می گوییم سازه هایی که به جهات مختلف مغایرت دارد باید تخریب شود. اما ظاهرا اراده یی هم برای برخورد با این تخلفات وجود ندارد: وگرنه می شد مانند شهرک زیتون تهران که بخشی از اراضی آن برای ساخت خانه های کارمندانش به وزارت کشاورزی واگذار شد ولی چون در محدوده پارک ملی سرخه حصار قرار گرفته بود در نهایت به دستور و با حضور دادستان وقت تهران از دست وزارت کشاورزی گرفته شد و چند خانه و مشاور املاکی هم که به طور غیرقانونی ساخته بودند تخریب شدند. بنده هم فکر می کنم اراده یی وجود ندارد. بنده از سال ۷۸ به طور خاص در جریان مسائل زیارت هستم و همان سال ها اگر واقعا اقدام موثری صورت می گرفت به این بحران امروزی ختم نمی شد. نشانه هایی هست که عزم جدی برای جلوگیری نیست و در هر نقطه یی از منطقه پیرامونی که دل تان بخواهد می توانید زمینی را بخرید: ابتدا با سیم خاردار و پرچین و بعد هم به اشکال دیگر، نشانه های تصرفی خودتان را بگذارید و بعد هم ساخت و ساز کنید. الان عده یی سودجو همین کار را می کنند و با کمال تاسف قیمت های بسیار کلان هم می گذارند. اما سوالی که برای بنده هم وجود دارد این است که چگونه حجم منابع طبیعی و ملی ما اینقدر کوچک شده است؟ همه ما نشانه هایی از درخت های چند صد ساله داریم که هر بار می رویم اثری از آن نمی بینیم. انگار جایی ثبت نشده و هیچ نقشه یی وجود ندارد که آقایان فورا می گویند مستثنیات است.»
طرح بافت شهر
چراغعلی می گوید که چندی پیش شورای برنامه ریزی استان طرحی را به نام «بافت شهر» تصویب کرده که در آن به صراحت هر گونه ساخت و ساز در این محور را ممنوع اعلام کرده است: ولی به آن عمل نمی شود. در حالی که مطابق مقررات آقای فرماندار به عنوان نماینده عالی دولت در شهرستان، آقای استاندار به عنوان نماینده عالی دولت در استان، مقام های مسوولی هستند که در این خصوص، حوزه قانونی وظایف شان مشخص است و باید اقداماتی را انجام می دادند. البته شاید اقداماتی انجام شده ولی ما نتیجه اش را ندیده ایم. شرایط زیارت بسیار بحرانی است و احتمال وقوع حوادث غیرمترقبه بسیار است. یکی از این حوادث رانش است. با ایجاد سطوح سخت که در منطقه اتفاق افتاده، خطر سیل خیزی حوزه پایین دست یعنی گرگان افزایش پیدا کرده، یعنی آب در آن مسیر به جریان می افتد و سیل آن در گرگان قابل مشاهده است.
الحاق به حریم شهری گرگان
یکی از راه هایی که به عنوان نجات زیارت از بی سامانی و تخلف های فراوان پیشنهاد شده طرح وارد کردن این منطقه به محدوده حریم شهری گرگان است. کارشناسان محیط زیست و توسعه شهری اما این راهکار را فقط افتادن از چاله به چاه می دانند. اما ظاهرا برخی رایزنی ها در این باره نظر مسوولان شهری را به این نقطه رسانده که برای نجات زیارت چاره دیگری وجود ندارد. علی کلاتی عضو شورای اسلامی شهر گرگان به «اعتماد» می گوید: «اعضای شورای شهر گرگان بیشتر مایل هستند که منطقه زیارت به شهرکی تبدیل شود ولی ظاهرا طبق قانون چاره دیگری برای حل بحران زیارت وجود ندارد. ما بالاخره باید متولی مشخصی را تعیین کنیم تا اوضاع در آنجا از این خراب تر نشود و هم ساخت وسازها استاندارد شود و هم قابل کنترل.» او در پاسخ به «اعتماد» می گوید: « قرار نیست مشکلات منطقه بر دوش شهر گرگان گذاشته شود: بلکه سازمانی توسط شهرداری گرگان به نام «سازمان سرمایه گذاری» تشکیل شده که بودجه لازم برای مدیریت و ساماندهی زیارت را از خود منطقه تامین کند.» کلانی در پاسخ به این سوال «اعتماد» که جاده های دسترسی که در طرح فوق آمده می توانند تخریب بیشتری برای جنگل های ناهارخوران و زیارت باشند و شما چه برخوردی در شورا خواهید داشت می گوید: «بنده با آن بخش این طرح و نقشه های الحاقی آن مخالفم و شورا اجازه نخواهد داد که آن جاده ها و بخش هایی که به منابع طبیعی صدمه می زند تصویب شود. چرا که نمی خواهیم یک بخش را اصلاح کنیم و بخش دیگر را خراب تر.»
الهه موسوی / روزنامه اعتماد، شماره ۲۵۹۲ به تاریخ ۲۵/۱۰/۹۱، صفحه ۸ (نگاه دوم)
□
لینک گزارش : http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2658560
pdf این