گردآوری: گروه علمی مؤسسه طبیعت پژوهان زیما
موضوع مهاجرت پرندگان، اگر با اعداد و ارقام در میان نهاده شود، بسیار شگفت آور است. تعداد پرندگانی که طبق برآورد ” بِرتهُلد ” هر سال مهاجرت میکنند یعنی رقمی بالغ بر پنجاه میلیارد. در ایران نیز پرندگان از این لحاظ در خور توجه ویژه اند، زیرا کشور ما برای مهاجرت بسیاری از گونه ها یکی از مناطق مهم دنیا است، در واقع تقریبا 340 گونه از پرندگان ایران، یعنی حدود 68 درصد، مهاجرند.
روش هایی که برای تحقیق درباره مهاجرت پرندگان به کار برده می شود عبارتند از مشاهده عینی، شکار، ضبط صدا، رادار، تله گذاری و حلقه گذاری. در این بین رادار تا به حال بیشترین و بهترین نتایج را داده است. دسته پرنده به صورت ابر در صفحه رادار ظاهر می شود اما حرکت یک پرنده به صورت یک خط است. با رادار تعقیبی حتی سرعت بال زدن پرنده را می توان ضبط کرد که این موضوع راهنمایی برای تعیین گونه پرنده در شب است. حلقه گذاری نیز یکی از روش های خوب برای گردآوری اطلاعات مربوط به مهاجرت است. از آن میتوان برای همه گونه ها استفاده نمود. این روش هم کم هزینه است و هم اطلاعات لازم را از طریق پارامترهایی مانند مسیر، زمان، سن و دوره پرریزی فراهم می سازد. به عنوان مثال برای این روش که در اکثر کشورها مرسوم است حلقه گذاری در پای پرنده است.
مهاجرت هر گروه یا گونه از پرنده ها خاص خود آن گروه یا گونه است یک شرح کلی مربوط به جهات جغرافیایی، مدت، مشافت و بافت مهاجرت بسیار مشکل است. پرندگان به دلایل اکولوژیک و میراث ژنتیک هزاران ساله خود نقل مکان می کنند. پرندگان در مدت مهاجرت خود تمام مناطق بر سر راه را پوشش قرار می دهند. هم رشته کوه هایی چون آلپ و هیمالیا و البرز، هم دریای مدیترانه و دریای سیاه، و هم صحاری بسیار خشک آفریقای شمالی، ایران و جز اینها، همگی شرقی غربی اند، در نتیجه نسبت به جهت طبیعی مهاجرت پرندگان زاویه قائم دارند. واکنش پرندگان در مقابل این موانع بزرگ مختلف است و موجب انحراف ها و استراتژی های دیگر می شود و بافت پیچیده ای را در مسیر های گوناگون به وجود می آورد. برعکس، سواحل، رودخانه ها، تالاب ها و امثال آنها در حکم عوامل کمکی برای مهاجرت هستند پدیده هایی که پرندگان را به طرف خود جلب می کنند و به همین دلیل به آنها ” خطوط هادی ” نیز گفته می شود. در مواقعی که مهاجرت به صورت جبهه ای پهن آغاز و در مراحل بعدی به خطوط هادی سوق داده می شود، پدیده ای حاصل می شود به نام ” دالان مهاجرت ” یا ” پرواز راه ” .
اکثر پرندگانی که زمستان را در ایران می گذرانند، به پرواز راه سیبری خزر تعلق دارند. این جمعیت در حوضه رودهای اُب و ایرتیش- حدود مدار 60 درجه – و در مناطق غربی سیبری تخم گذاری می کنند. پرریزی را در مصبهای رود ولگا و در سواحل شمالی دریای خزر انجام می دهند و زمستان را در تالاب های ایران به سر می برند، و بخشی از آنها سپس راهی بین النهرین و مناطق دیگر خاورمیانه می شوند.
مطالعات همچنین نشان می دهد پرنده قبل از مهاجرت مرحله تغذیه بیشتر را می گذراند. در این مدت به طور متوسط گونه ها حدود 25 تا 30 درصد به میزان تغذیه عادی خود اضافه می کنند. نیت اصلی از این تغذیه اضافی ذخیره کردن چربی است. این کار عملا سوختگیری پرنده است برای مهاجرتی طولانی.
مشاهده با رادار نشان داده است که بسیاری از اوقات پرنده ها در صدد بر می آیند تا با پرواز در ارتفاعات مختلف بهترین سطح را برای خود از لحاظ وزش باد بیابند. در بین عوامل مختلف زیست محیطی برای یک پرنده طبیعتا باد مهمترین عامل است. باد موافق پرواز باعث می شود پرندگان در ارتفاعات بالاتر پرواز کنند و از آن برای پرواز خود کمک بگیرند. پرندگان، در مقابل بادهای مخالف، نزدیک به زمین می پرند و از موانع و عوارضی که سبب تقلیل باد می شود سود می برند.
در زمینه هوانوردی پرندگان نیز آزمایش های جالبی به دست آمده است؛ این آزمایش ها روی پرنده ها نمایان کرده که در پرندگان برای هوانوردی قادرند هم از خورشید و هم ستارگان و هم نیروی مغناطیسی زمین استفاده کنند و به عبارت دیگر دارای سه نوع قطب نما هستند.اگر چنین نبود پرنده نمی توانست هم در روز آفتابی، هم در شب صاف، و هم در شب و روز کاملا ابری جهت یابی کند. خاصیت هوانوردی سه گانه مزبور در این است که اگر یکی از قطب نما ها به عللی دقت مورد لزوم را فراهم نکند قطب نمای دیگر مکمل می شود، و در صورت اقتضا دو سیستم جانشین اولی می شوند. پس پرندگان نیز مانند دستگاه های الکترونیک حساس مدرن دارای سیستم های جانشین یا یدک هستند.
مکان وفایی بسیاری از پرندگان به قدری دقیق است که می توانند سال ها و هر دفعه پس از پروازهای طولانی به آشیانه اصلی خود برگردند. مکان وفایی در میان چلچله ها زیاد دسده می شود. حلقه گذاری نیز ثابت کرده است که حتی در استراحت گاه های بر سر مسیر نیز پرندگان هر ساله به یک توده از درخت یا حتی به یک تک درخت یا بوته مراجعت می کنند.
دلائل اکولوژیک مهاجرت :
دلیل اصلی مهاجرت های فصلی، یا به اصطلاح رفت و برگشت سالانه، مقابله جمعیت گونه ها با تغییرات آب و هوایی و لذا زیست محیطی و انتخاب مناطقی برای تکثیر و زمستان گذرانی است، به نحوی که بیشترین امکان جهت بقا و تکثیر نسل فراهم شود. مناطق شمالی به واسطه روزهای دراز آنها و در نتیجه امکان بیشتر برای پیدا کردن مواد غذایی برای جوجه ها، محیط مناسبی هستند؛ به علاوه از نظر حیوانات درنده نیز امنیت بیشتری وجود دارد. بهترین دلیل در اثبات موفقیت این سیستم، جمعیت های عظیم گونه های متعدد پرندگانی است که همه ساله جهت تکثیر در بهار و تابستان به این مناطق پرواز می کنند تا از غذای فراوان و روزهای تقریبا 24 ساعته استفاده کنند.
ساعات فیزیولوژیک پرندگان :
در واقع عوامل اکولوژیک مهاجرت عملا موجب بروز گرایش زنیتیکی بسیار قوی شده است. جهت یابی پرندگان بستگی کامل به دقت پرنده در تشخیص وقت و زمان دارد، حتی ساعات روز هم جزء مهمی از جهت یابی است. پرندگان دارای دو ساعت فیزیولوژیک هستند که یکی مربوط به اهنگ سالانه می شود و دیگری به اوقات روزانه. رابطه فیزیولوژیک پرنده با چرخش های شبانه روزی به طور چشمگیر در آزمایش هایی که با پرنده های نگهداری شده در قفس مخصوص صورت گرفته نمایان شده است.
بال زدن، سرعت، نوع پرواز :
می توان گفت که در میان پرندگان چهار نوع پرواز وجود دارد؛ بال زدن منظم، که از آن پرندگانی است که نسبت وزنشان به سطح بالها زیاد است، مانند غاز و مرغابی. پرواز جهشا، یعنی به نوبت بال زدن و بال بسته حرکت کردن، که این شیوه مربوط به پرندگان کوچک است، مانند سک و سهره. به نوبت بال زدن و بال باز رفتن، که برای پرندگانی مناسب است که وزنشان بیش از تقریبا 140 تا 150 گرم باشد که شامل بسیاری پرندگان از جمله برخی از پرنده های شکاری و کبک. و آخری بال بازرَوی و بال باز اوجگیری که طریقه پرواز پرندگان بزرگ است مانند لک لک و لاشخور و عقاب.
سرعت کم در پرواز انرژی زیاد می طلبد و به تناسب بیشترین انرژی را پرنده شهد خور در حالت توقف در هوا مصرف می کند. مناسبترین سرعت آن است که از لحاظ مصرف انرژی بیشترین فاصله پرواز را موجب شود. و این معادله ای است که پرنده به طور غریزی به آن پی می برد.
پرواز در شب یا روز :
پرواز یا مهاجرت بعضی گونه ها فقط در روز امکان دارد، یعنی گونه هایی که پروازشان متکی به بال بازرَوی و اوجگیری است. به طور کلی گونه هایی که مبادرت به مهاجرت های کم مسافت می کنند مسافرین روز هنگام هستند و اغلب جزء گنجشک سانان مانند سهره، چکاوک، و دم جنبانک هستند. اما بعضی دیگر گونه مانند جغد و شبگرد شب مهاجرند. ولی حقیقت این است که بسیاری از پرندگان حتی گنجشک سانان نیز مهاجرین شب هستند.
بعضی گونه ها که پرواز های دراز در پیش دارند و مسیرشان از روی دریاست گاهی مجبور می شوند روز و شب به پرواز خود ادامه دهند. مزایا و برتریهای پرواز در شب عبارتند از :
– خطر کمتر در مقابل پرندگان شکاری
– مصرف انرژی کمتر در هوای خنک و متراکم تر شب نسبت به هوای گرمتر روز
– کمتر بودن سرعت باد و جریانات مختل کننده هوای عمودی در شب.
در واقع صرفه جویی در زمان و انرژی بزرگترین مزیت برای مهاجرت شب هنگام پرندگان است.
عکس از : آقای حر منصوری / دیده بان میانکاله