در روزهای نخست، رادیو بیشتر یک وسیله سرگرمی و تفریح برای خانواده‌های رده بالا محسوب می‌شد اما بعد، تحولات سیاسی مختلف جهان نشان داد که صحبت مستقیم با اقشار مختلف مردم از طریق یک دستگاه کوچک، چه مزیت‌هایی را دارد و این فرصت باعث کشف رسانه‌ای شد تا فرصت‌های جدیدی را برای بهتر زیستن پیش روی مردم قرار دهد.
رادیو درهای جهان را به روی مردم باز کرد. راهی بود که می‌شد از طریق آن طی چند لحظه به مهمترین خبر دنیا دست یافت و دیگر لازم نبود تا برای تجربه کردن یک واقعه در جایی حاضر شد. یونسکو نیز روز ۱۳ فوریه مصادف با ۲۵ بهمن ماه را به عنوان روز جهانی رادیو نامگذاری کرده است.
موزه صدا و موسیقی تبریز نخستین موزه صدای کشور و نخستین موزه تخصصی آذربایجان شرقی است که انواع رادیوهای قدیمی را از رادیوهای عتیقه نفتی و لامپی گرفته تا رادیوهای لاکچری ترانزیستوری در دل خود جای داده و می‌توان گفت که در این محل، می‌توان نخستین نمونه‌های رادیویی جهان را یافت.
در موزه صدای تبریز (واقع در خانه امیرپرویز) می‌توان آثار فراوانی از دستگاه‌های تولید صدای یک قرن و آلات مختلف موسیقی تاریخ دراز ایران را مشاهده کرد. این اشیای قیمتی که از سوی حسین ساجدی مولف، نوازنده و پژوهشگر تبریزی جمع آوری شده است که بازگوکننده تاریخ صداست. در این میان می‌توان فریاد خاطرات تحول صدای دنیا و نوستالژی بزرگان عرصه صدای دنیا و ایران را در این مکان شنید.
بر اساس گفته‌ی مجموعه دار این موزه صدا، انواع رادیوهایی که ساخت کشورهای مختلفی چون هلند، آلمان، آمریکا و … هستند، در این موزه موجود بوده و قدمت هر یک از آن‌ها بیش از ۸۰ سال است.
حسین ساجدی در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص اولین رادیوهای ساخته شده در دنیا، می‌گوید: رادیوهای لامپی اولین نوع از رادیوهایی است که در دسترس مردم قرار گرفت، به طوری که از لامپ خلا جهت دریافت سیگنال‌های رادیویی استفاده می‌شد. چند مدل از این نوع رادیوها که ساخت کشورهای مختلفی بوده نیز در موزه صدا موجود است.
در رادیوهای لامپی، لامپ‌های خلا در واقع نقش تقویت کننده سیگنال را برعهده داشتند و جریان ضعیف حاصل از امواج الکترومغناطیسی را دریافت و آن را تقویت می‌کردند. این نوع رادیوها به دلیل داشتن لامپ، در حجم‌های بزرگ تولید می‌شد و معمولا جاگیر بوده و حمل آن‌ها هم به سختی امکان پذیر بود.
وی با اشاره به نوع دیگری از رادیو لامپی که با نفت کار می‌کرد، بیان می‌کند: رادیو نفتی که در این موزه نیز وجود دارد، جزو رادیوهایی است که برای اولین بار پا به کشور ما گذاشته و از استقبال بالایی نیز برخوردار بوده، چرا که استفاده از آن، مستلزم برق نبود و فقط با نفت کار می‌کرد. اغلب مردم ایران هم که در ۸۰ سال پیش، به برق دسترسی نداشتند و بیشتر از نفت استفاده می‌کردند، می‌توانستند از این نوع رادیو به راحتی استفاده کنند.
وی می‌افزاید: در نتیجه این نوع رادیو برای روستاهای دورافتاده و بدون برق بهترین دستگاه و رسانه شنیداری محسوب می‌شد. البته از آنجا که رادیوهای لامپی مصرف برق بالایی داشتند و تامین این انرژی به وسیله باتری برای مدت طولانی میسر نبود و حتی باتری‌های موجود نیز بسیار گران قیمت بودند، تامین برق با نفت بسیار با صرفه تر تلقی می‌شد.
وی می‌گوید: کار کردن رادیو با نفت برای زمان کنونی که سروکار ما با اینترنت و انواع رسانه‌های دیجیتالی و آخرین مدل هست، ممکن است کمی دور از انتظار و ذهن باشد اما خانواده‌های اعیان و اشرافی بودند که وجود چنین رادیویی در خانه آن‌ها جزو اشیای لاکچری محسوب می‌شد.
ساجدی ادامه می‌دهد: رادیو نفتی از دو قسمت ژنراتور ترموالکتریک و رادیو لامپی تشکیل می‌شود، به طوری که بخش رادیو لامپی با برق کار کرده و این برق به وسیله بخش حرارتی یعنی ژنراتور ترموالکتریک تامین می‌شود. به گونه‌ای که نفت در مخزن یک چراغ نفتی ریخته می‌شد و حرارت چراغ، پره‌هایی که اطراف شعله آن بودند را گرم می کرد و این حرارت در فرایندی تبدیل به انرژی محدود الکتریسیته شده و رادیو را به کار می‌انداخت.
این مجموعه دار در خصوص نوع دوم رادیوهای ساخته شده در دنیا، اظهار می‌کند: پس از اختراع ترانزیستور، رادیوهای ترانزیستوری از اوایل قرن بیستم پا به عرصه رسانه گذاشتند. این نوع رادیوها که حجم پایین داشته و نیازی به برق نداشتند، به سرعت جای رادیوهای دیگر به خصوص رادیو نفتی را گرفته و تاکنون نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
رادیوهای ترانزیستوری که با باطری ارزان قیمت کار می‌کنند، زمانی در طاقچه مردم نقاط مختلف دنیا و به خصوص ایران پیدا بود و اخبار مهم و نواهای جذاب را به گوش مردم می‌رساند. خبر آزادسازی خرمشهر هم شاید آشناترین خبری است که از رادیو پخش شد و اشک شوق و شادی را مهمان دل‌های مردم کرد.
اقتدار این رسانه شنیداری که حتی در زمانی فقط در خانه‌های اعیانی یافت می‌شد، با اختراع تلویزیون کاهش محسوسی یافت و اکنون نیز پس از گذشت ۸۰ سال از ورود رادیو به ایران، این رسانه در جایگاهی پس از رسانه‌های دیجیتال و آنلاین و به خصوص تلویزیون قرار داشته ولی هنوز هم جزو اولویت‌های برخی افراد به خصوص رانندگان تاکسی و کامیون‌ها است.
بررسی مخاطبان رادیو
بر اساس نتایج پژوهشی در خصوص میزان مخاطبان رادیو در ایران که از سوی مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، پژوهش «موج سوم پیماش سنجش وضعیت مصرف کالاهای فرهنگی در ایران»، به کوشش سعید معیدفر (مدیر علمی)، محمد سلگی (مدیر طرح) و عباس وریج‌کاظمی (ناظر علمی) انجام شده و نتایج آن توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال ۱۳۹۹ منتشر شده است، مشخص شده که با افزایش سن، تمایل به شنیدن رادیو بیشتر می‌شود. هم‌چنین در مجموع مردان بیشتر از زنان به رادیو گوش می‌کنند.
بر اساس این پژوهش، ۲۹.۷ درصد جمعیت اذعان داشته‌اند که به رادیوهای ایران گوش می‌دهند و در برابر، ۷۰.۱ درصد پاسخ‌ها منفی بوده است. بنابراین مشخص شده که با افزایش سن، افراد بیشتر به رادیوهای ایران گوش داده و مردان نیز نسبت به زنان بیشتر مشتری رادیوهای ایران بوده‌اند. افراد در سطح تحصیل ابتدایی، بیشتر از افراد بی‌سواد و دارای سواد متوسطه، رادیوهای ایران را گوش می‌دهند.
افراد دارای درآمد بدون کار، بیشتر از شاغلان و این دو بیشتر از بیکاران و خانه‌دارها رادیوهای ایران را گوش می‌دهند و متقابلاً دانش‌آموزان و دانشجویان، کمتر از دیگر گروه‌های فعالیت، مخاطب رادیو هستند؛ هم‌چنین افراد دارای منزلت شغلی و پایگاه اقتصادی پایین، از افراد در منزلت‌های شغلی و پایگاهی دیگر، کمتر به رادیوهای ایران گوش می‌دهند.
این پژوهش، با تعداد نمونه ۱۵هزار و ۶۰۶ نفر در ۳۱ استان کشور انجام گرفته است.
تاریخچه اختراع رادیو
در سال ۱۸۶۰ میلادی، جیمز کلارک ماکسدل فیزیکدان و ریاضیدان اسکاتلندی، تئوری امواج الکترومغناطیسی را برای اولین بار عرضه کرده و در سال ۱۸۸۷ هنریشن هرتز مهندس و فیزیکدان آلمانی، نظریه او را تایید کرد. در واقع هرتز موفق شده بود تا از نوسانات الکترونیکی برای انتقال امواج از محلی به محل دیگر، بدون سیم استفاده کند. نام او که برای اولین بار موفق شد تا امواج رادیویی را در آزمایشگاه تولید کند، به صورت واژه بین‌المللی برای بیان فرکانس‌های رادیویی به کار می‌رود.
پس از این موفقیت، برانلی دانشمند فرانسوی در سال ۱۸۹۰ آزمایشاتی را در این راستا انجام داد و در نهایت، دانشمند روسی به نام الکساندر پوپوف موجی را از دستگاهی که شبیه دستگاه هرتز و برانلی بود اختراع کرده و آنتن را به وجود آورد، که به این صورت یک دستگاه تلگراف مورس ایجاد شد. سپس او در سال ۱۸۹۶ اولین پیغام تلگراف را به مسافت ۲۵۰ متری فرستاد.
در این راستا، اولین کسی که متوجه شد، می‌توان از بی سیم به عنوان یک وسیله ارتباطی استفاده کرد، مارکونی ایتالیایی بود که بعدها با نام “مخترع رادیو” مطرح شد. مارگونی در سال ۱۸۹۵ اولین خبر رادیویی خود را به وسیله بی سیم در یک فاصله سه کیلومتری فرستاد.
در سال‌های بعدی نیز اولین ایستگاه تلگرافی بدون سیم به کمک امواج الکترونیکی در لندن نمایش داده شده و یک ارتباط بی سیم بین دو کشتی جنگی در یک مسافت ۱۲ کیلومتری ایجاد شد. مارکونی بالاخره در سال ۱۹۰۱ در تکمیل اختراع خود موفق شد تا علائم بی سیم را از یک طرف اقیانوس اطلس (شهری در انگلستان) به آن طرف اقیانوس اطلس (شهری در آمریکا) بفرستد. با توجه به شور و هیجان مردم برای پخش صدای انسان از رادیو، اما چون لامپ‌های به کار رفته در این دستگاه ضعیف بود، این اتفاق نیفتاد اما پنج سال بعد یعنی در سال ۱۹۰۶ یک فیزیکدان آمریکایی به نام دو فورست، لامپ سه الکترونی را اختراع کرد که برای رادیو الکتریسیته خیلی قابل استفاده بود.
پس از تحولات عظیم سیاسی چون جنگ جهانی اول، در نهایت از تاریخ ۱۹۲۰ میلادی با اعلام پایان جنگ از طریق رادیو، بهره‌برداری عمومی از رادیو در جهان شروع شد. پس از تنظیم آیین نامه‌ای در این خصوص، رادیو تبدیل به یک رسانه جمعی و فراگیر در جهان شده و این اقتدار و سکان داری قدرت رسانه و اطلاع رسانی به مردم را تا زمان اختراع تلویزیون به تنهایی بر عهده داشت.
البته در زمینه صاحب نام و مخترع اصلی رادیو، نام نیکولا تسلا نیز به چشم می‌خورد. او نیز کیلومترها دورتر از مارکونی، در حال بررسی و آزمایش ایده ارسال سیگنال‌های رادیویی با استفاده از فرکانس‌های خاص بود ولی در نهایت بر اثر بدبیاری‌های ناشی از آتش سوزی آزمایشگاه و بنا به دلایل نامعلومی، حق اختراع این دستگاه جادویی به نام مارکونی ثبت شده است.
انتهای پیام