روز جهانی محیط زیست فرصتی برای مرور داشته های طبیعی مرز و بوم کهن ایران زمین است که نگاهی به گونه هایی که دیروز بوده و امروز نیستند اذهان را اینگونه نهیب می زند که برای آیندگان چه چیزی از این همه زیبایی و تنوع زیستی باقی خواهیم گذاشت.
امروز سالروز جهانی محیط زیست است؛ 39 سال پیش مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب ماده ای این روز را به عنوان روز جهانی محیط زیست اعلام کرد تا بدین ترتیب فصلی نوین در ارتباط با حفظ جهانی محیط زیست آغاز شود.
امروزه حفظ محیط زیست در دستور کار اکثر کشورهای توسعه یافته و حتی در حال توسعه جهان قرار گرفته تا بدین ترتیب شاهد رشد شاخصه های مهم زیست محیطی در برخی از کشورهای جهان باشیم.
این در حالیست که برخی انسانها با اقدامات مخرب و زیاده خواهی های تمام نشدنی خویش تعادل بی نظیر زمین را بر هم زده و بدین ترتیب سرنوشت خودمان را به آینده ای نامعلوم گره زده ایم.
در یک صد سال اخیر محیط زیست کره زمین با چالش های جدی روبرو شده و در این بین حیات وحش این کره خاکی بیشترین صدمه را متحمل شده اند. اصلی ترین عامل به خطر افتادن زیستمندان زمین به از بین رفتن زیست بوم های آبی و خاکی مربوط می شوند که متاسفانه بازتاب زیاده خواهی ها و البته افزایش چشمگیر جمعیت انسانها است.
در جهان امروز اهمیت حفظ دوزیستان به یکی از اصلی ترین دغدغه های کارشناسان و دانشمندان کشورهای توسعه یافته مبدل شده است. این در حالیست که هنوز هم دانشمندان جهان نتوانسته اند به بسیاری از رازهای درونی دوزیستان دست یابند.
پیدایش دوزیستان به حدود 365 میلیون سال پیش بازگشته و در حقیقت این زیستمندان با ارزش حلقه اتصال تحول بین ماهیان و خزندگان را تشکیل داده اند. خانواده دوزیستان از نظر تنوع و فراوانی با سایر گونه هایی که در جهان وجود دارند قابل مقایسه نیستند. این در حالیست که جمعیت دوزیستان جهان با مشکلاتی همچون تغییرات اقلیمی، از بین رفتن زیستگاهها و آلودگی های زیست محیطی دست و پنجه نرم کرده و به همین علت با کاهش چشمگیری روبرو شده اند.
دوزیستان جهان شامل سه راسته و 35 خانواده بوده که در جغرافیای محیط زیست ایران تنها دو راسته و شش خانواده از آنها به ثبت رسیده اند. این در حالیست که توجه به این دو راسته و شش خانواده نسبت به سایر گونه های موجود در ایران بسیار کم بوده و در اکثر موارد شرایط زیستی این موجودات ارزشمند به دست فراموشی سپرده می شود.
در خانواده پهناور حیات وحش ایران راسته دوزیستان دم دار شامل 9 گونه سمندر بوده که اکثر آنها در شرایطی نامعلوم یا بحرانی به سر می برند. در بین این خانواده 9 نفره، سمندر کوهستانی لرستان در سال های اخیر تهدیدهای بسیاری را تجربه کرده و همچنان جمعیت این گونه با خطرات مختلفی روبروست. این گونه ارزشمند در محیطی از بقایای جنگل‌های بلوط که حاوی آب های خنک باشد زیست کرده و بر پشت خود خال ها یا نوار های زرد و نارنجی چشمگیر روی زمینه قهوه ای داشته و زیر بدنشان زرد یا نارنجی قرمز است.
نام این گونه ترکیبی از دو کلمه سام (آتش) و اندر (درمیان) بوده و به همین دلیل در برخی از کتب قدیمی او را فرزند آتش نامیده اند. در حقیقت جوامع محلی سمندر را نماد پاکی، شجاعت و انسان راست کردار دانسته و در بین آنها از احترام ویژه ای برخوردار است.این گونه ارزشمند از راسته دوزیستان دم دار بوده و در سال های اخیر به دلایلی که به آنها اشاره خواهد شد، آسیب های بسیاری را متحمل شده است.
این گونه 14 سانتی متری آندمیک ایران بوده و تنها در خاک لرستان و در مرز با استان خوزستان یافت می‌شود. در حقیقت قرار گرفتن این گونه در بین دو استان خوزستان و لرستان به جای آنکه حفاظت و حراست بیشتری را به وجود بیاورد، سبب پاسکاری سمندر در بین این دو استان شده است تا در مقطعی از زمان شاهد کاهش جمعیت این گونه به علت نبود نظارت کافی باشیم.
در نهایت و بر اساس امضای یک تفاهمنامه زیست محیطی شش زیستگاه به استان خوزستان و دو زیستگاه نیز تحت نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست استان لرستان قرار گرفت تا بدین ترتیب کمی از شرایط بحرانی سمندر لرستانی کاسته شود.
نخستین عاملی که موجب شد سمندر لرستانی روند انقراض را آغاز کند، قاچاق بیش از حد این گونه به دست سوداگران حیات وحش بود. صادرات سمندر به خارج از کشور چنان رونق یافت که فروش سمندر در کنار خیابان و ماهی فروشی‌ها به یک امر کاملا عادی تبدیل شد.
با نزدیک شدن به ایام نوروز فروش سمندر رونق بیشتری پیدا می‌‌‌کرد و در واقع هشتمین سین سفره عید سمندر بخت برگشته محیط زیست ایران بود. یکی دیگر از عوامل به خطر افتادن سمندر لرستانی، تغییر اقلیم و خشکسالی های پی در پی در سالهای گذشته بود که متاسفانه تاثیرات بسیار منفی بر روی جمعیت و زیستگاه این گونه بر جای نهاد و در نهایت در مسیر انقراض قرار گرفتن سمندر لرستانی به جلسه سال گذشته کشورهای عضو قرارداد حمایت از گونه‌های طبیعی نیز کشیده شد.
در این جلسه بود که ممنوعیت خرید و فروش بین‌المللی سمندر لرستانی در دستور کار این اجلاس قرار گرفت و به تصویب همه کشورهای عضو نیز رسید.
در یک سال اخیر مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست بارها اعلام کرده اند که خرید و فروش گونه های در معرض خطری همچون سمندر ممنوع بوده و با متخلفان برخورد خواهد شد. این در حالی است که در نوروز امسال فروش سمندر لرستانی در اکثر نقاط کشور نسبت به سالهای گذشته با افزایشی غیر قابل باور روبرو شده بود.
جای بسی تاسف است که شرایط زیستگاهی این گونه ارزشمند و منحصر به فرد با خطرات جدی روبرو شده و هیچ گونه تحقیقی در مورد چگونگی این رخداد انجام نمی شود.
این در حالیست که در برخی از کشورهای جهان همچون آلمان شرایط زیستگاهی سمندر به طور مصنوعی مهیا شده تا بدین ترتیب تمامی عکس العمل های سمندر لرستانی در آزمایشگاه های اختصاصی سنجیده شود.
از سوی دیگر فروش گسترده این گونه ارزشمند حیات وحش ایران در اکثر بازارهای نوروزی سال 90 در تهران، بندرعباس، اصفهان و حتی در شهر خرم آباد با استقبال گسترده مردم روبرو شد تا بدین ترتیب این سرمایه طبیعی به تاراج رفته باشد.
به هر روی در یک سال اخیر فعالان و کارشناسان محیط زیست لرستان برای حفظ گونه نادر سمندر لرستانی خود را به هر آب و آتشی زده اند و البته در این راه به موفقیت های خوبی نیز دست یافته و زیستگاه های مختلفی را نیز به ثبت رسانده اند.
هر چند کشف زیستگاه هایی با جمعیت های بالا می تواند تضمینی برای حفظ سمندر لرستانی از خطر انقراض موثر باشد اما به تنهایی کافی نیست چرا که تا هنگامی که اکثر مردم ایران هیچگونه شناختی از چنین گونه های با ارزشی ندارند و در مقابل با متخلفین فروش این سرمایه های ژنتیکی ایران نیز مدارا می شود و هیچگونه جریمه ای برای آنها در نظر گرفته نمی شود، باید همچنان شاهد فروش آزادانه سمندر در شهرهای مختلف و حتی مرکز استان لرستان باشیم.
امروز برای بدبین بودن بسیار دیر شده است؛ حفظ گونه های ارزشمندی همچون سمندر لرستانی به شدت نیازمند همدلی و همفکری تمامی دوستداران و کارشناسان محیط زیست است. بدون شک آیندگان این سرزمین با چشمانی باز به دنبال دلایل کوچک شدن جمعیت گونه هایی همچون سمندر گذشتگان خویش را مورد مواخذه قرار خواهند داد.