مقاله ای دیگر از همکار نازنینم مهندس کوروش کمالی در خصوص آب بندانها.
“
بهره‌گيري از سطح گسترده استخرهاي ذخيره آب موسوم به آب‌بندان، يك نمونه بارز از تلاش كشاورزان شمالي در حفظ و نگهداري آب است. آب‌بندان‌ها آبگيرهاي كوچك يا بزرگي هستند كه بطور طبيعي در ابتدا، انتها و يا طرفين مسير رودهاي جاري شكل گرفته‌اند. تعدادي از اين آب‌بندان‌ها نيز توسط انسان ساخته شده‌اند. آب‌بندان‌ها به عنوان مخازن كوچك تنظيم و ذخيره‌سازي آب نقش مهمي در جبران كمبود آب بخشي از اراضي مناطق شمالي كشور دارند. علاوه بر آبياري مزارع برنج، از كاربردهاي ديگري چون جمع‌آوري زه آب‌ها، مخازن سيل‌گير، استخرهاي پرورش ماهي، زيستگاه پرندگان بومي و مهاجر و استخرهاي تفريحي و زيست محيطي برخوردارند. عدم توجه كافي به امر بهره‌برداري چندجانبه از اين سرمايه عظيم از يك سو و تأمين آب زراعي از طريق كانال‌هاي آبياري-زهكشي از سوي ديگر، احتمال حذف آب‌بندان‌ها و تبديل آنها به زمين‌هاي زراعي را قوت بخشيده است. اما بروز خشكسالي سال‌هاي اخير و عدم تأمين آب مورد نياز شاليزارها از طريق شبكه‌هاي آبياري، زمينه احياي مجدد آب‌بندان‌ها را فراهم آورده است. مالكيت اين استخرها به صورت خصوصي و يا مشاء مي‌باشد. وسعت هر استخر با توجه به فيزيوگرافي محل، نوع كاربري و منابع آبي تأمين كننده آن از 1/0 تا 500 هكتار متغير بوده و عمق آنها نيز بطور متوسط يك متر است. اين استخرها به تعداد 1900 واحد و با وسعتي معادل 34000 هكتار در استان‌هاي گيلان، مازندران و گلستان پراكنده بوده كه ظرفيت ذخيره آنها حدود 340 ميليون متر مكعب برآورد شده است. بررسي‌هاي موجود نشان مي‌دهد كه راندمان ذخيره آب در اين استخرها بين 10 تا 50 درصد تغيير مي‌كند.
آنچه مسلم است دسترسي به آب مورد نياز و كافي در فصول زراعي، بويژه در مناطقي با كشت محصولات آبي همواره يكي از دغدغه‌هاي كشاورزان بوده است. براي حل اين مشكل در شمال كشور، از گذشته‌هاي دور استخرهاي خاكي به ابعاد و مساحت‌هاي مختلف (با توجه به ميزان اراضي پائين دست) براي ذخيره آب ناشي از نزولات جوي، حفر گرديده است. آب‌بندان در واقع يك استخر ذخيره آب است كه از حفر و خاك برداري محدوده خاص و ايجاد ديواره و حصار گرد آن با خاك برداشته شده به وجود مي‌آيد. مي‌توان گفت كه اين سازه‌ها مختص استان‌هاي شمالي كشور بوده و در هر يك از اين استان‌ها نيز نام بخصوصي دارند. براي مثال در استان گيلان به آنها سَل (Saale)، در استان مازندران به اِنون (Ennoun) و يا اِندون (Endoun) و در استان گلستان نيز به‌بندسار (Bandsa^r) معروف هستند.
آب‌بندان‌ها به دو صورت ثقلي و يا پمپاژ از طريق ايستگاه‌هاي پمپاژ تغذيه مي‌شوند. به منظور حفظ حقابه كشاورزان بالادست آب‌بندان، در بيشتر موارد آنها را در نيمه دوم سال پر مي‌كنند. با اين كار مشكل سموم وارده شده به آب كه براي كشت برنج استفاده شده و براي پرورش ماهيان آب‌بندان خطر دارد نيز حل مي‌شود. در واقع اكثر آب‌بندان‌ها در هيچ فصلي از سال به طور كامل تخليه نمي‌شوند و اغلب به طور پيوسته در حال پر و خالي شدن هستند. استخرهاي ذخيره آب از جنبه‌هاي آبياري، پرورش ماهي و گردشگري و زيست محيطي حائز اهميت هستند. آب آب‌بندان‌ها از منابع مختلف همچون باران، آب‌هاي سطحي، رودها، زهكش‌ها، چشمه‌ها و سفره‌هاي آب زير زميني تأمين مي‌شود. نزولات جوي مخصوصاً باران در تغذيه آبي همه استخرها بطور مستقيم دخالت دارد.
مطالعات کمي و کيفي آب‌بندان‌هاي استان گيلان نشان مي‌دهد در مجموع تعداد 2 هزار و 160 واحد آب‌بندان آماربرداري شده كه داراي مساحتي بالغ بر 8 هزار و 300 هکتار بوده که هزار و 349 واحد آن عمومي و 811 واحد ديگر خصوصي با كاربري‌هايي نظير پرورش ماهي، آبشخور، كنترل سيل و زيست محيطي در 11 شهرستان اين استان فعاليت دارند. اين آب‌بندان‌ها در يک نوبت آبگيري با عمق متوسط 60/1 متر مي‌توانند حدود 6/133 ميليون متر مکعب و در دو نوبت آبگيري 3/267 ميليون متر مکعب آب را در خود ذخيره كنند. كل آب‌بندان‌هاي آمارگيري شده در سال 1378 در استان گلستان اعم از داير، باير، در حال احداث و موافقت اصولي اخذ شده، 256 واحد است. بر اساس آمار موجود، حجم آبگيري آب‌بندان‌هاي استان گلستان حدود 5/128 ميليون متر مكعب بوده كه از اين مقدار حدود 3/63 درصد در سال آمارگيري داراي آب بوده و مورد بهره‌برداري قرار مي‌گرفته و بقيه فاقد آب بوده است.
تعداد آب‌بندان‌هاي استان مازندران، 506 واحد بوده كه مساحت آنها 14 هزار و 811 هكتار برآورد شده است. اين آب‌بندان‌ها در 635 روستا پراكنده هستند كه 50 هزار و 588 خانوار اين استان از آنها منتفع مي‌شوند. حجم كل مخزن آب‌بندان‌ها در شرايط فعلي 54/237 ميليون متر مكعب بوده كه 40 هزار و 883 هكتار از شاليزارهاي اين مناطق را تأمين مي‌كند. طي سال‌هاي گذشته و با رخداد خشكسالي هواشناسي و كشاورزي، ايجاد آب‌بندان‌هاي جديد در استان مازندران با مشاركت مردمي رونق فزاينده‌اي يافته است. با توسعه آب‌بندان‌ها در سال‌هاي اخير، بي‌شك تعداد و سطح آب‌بندان‌هاي اين استان از رقم فوق افزون‌تر خواهد شد.
به منظور افزايش كارايي آب‌بندان‌ها به عنوان يكي از سيستم‌هاي سطوح آبگير باران، پيشنهاداتي به شرح زير ارائه مي‌شود:
الف- با توجه به اين‌كه در مناطق شمالي كشور آب بيشتر رودخانه‌هاي فصلي و مسيل‌ها بعضاً بلااستفاده و از دسترس خارج شده و به دريا مي‌ريزد، با احداث آب‌بندان‌ها در جوار آنها مي‌توان بخشي از آب رودها را به صورت بهينه ذخيره و به منظور افزايش توليدات كشاورزي و افزايش راندمان آبياري استفاده كرد. لازم به ذكر است احداث آب‌بندان‌هاي جديد بايد با در نظر گرفتن اكوسيستم منطقه و رودخانه و به عبارت ديگر با مطالعه و ارزيابي زيست محيطي صورت پذيرد.
ب- پتانسيل منابع آبي آب‌بندان‌هاي شناسايي شده در استان‌هاي شمالي معادل چندين برابر حجم يك سد ذخيره‌اي است كه نيازمند پيگيري ارگان‌هاي ذيربط و تأمين اعتبار مورد نياز جهت نگهداري و بازسازي آنها است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد مكان‌هاي جديد براي احداث آب‌بندان‌ها شناسايي شده كه مي‌توانند جايگاهي براي ذخيره ده‌ها ميليون مترمكعب آب باشد.
ج- وجود آب‌بندان‌ها با حجم زياد نگرش جديد زيست محيطي آنها را طلب مي‌كند، ضمن آن‌كه اين آب‌بندان‌ها به عنوان يك مكان تفريحي نقش مؤثري در جذب توريست مي‌توانند ايفا كنند.
د- وجود آب‌بندان‌هاي با مالكيت خصوصي بيانگر رغبت بهره‌برداري بخش خصوصي در مشاركت و سرمايه‌گذاري براي تأمين آب با اهداف متنوع است لذا لازم است دستگاه‌هاي دولتي اين تمايل را هدايت و از آن حمايت كنند.
هـ- اكثر آب‌بندان‌ها نياز به دريچه خروجي مدرن براي آبگيري و سرريز مورد اطمينان و محاسبه شده دارند اگرچه طي سال‌هاي اخير در تعدادي از آب‌بندان‌ها بخشي از اين عمليات در قالب پروژه‌هاي كوچك تأمين آب توسط ادارات جهاد كشاورزي و سازمان آب منطقه‌اي انجام شده است ولي از يك خط مشي كلي پيروي نشده است.
ز- لايروبي و افزايش عمق آب‌بندان‌ها، بهسازي، نوسازي، تحكيم و تثبيت ديواره‌ها و تراكم بازوها، افزايش ارتفاع ديواره‌ها، احداث دريچه‌هاي ورودي و خروجي، سرريز اضطراري با افزايش کارايي آب‌بندان‌ها مي‌تواند سبب افزايش كارآفريني ساكنان اين مناطق شود. توسعه و ترويج اين امر علاوه بر رونق اقتصادي سبب حفاظت آب‌بندان‌ها خواهد شد.
اصل مطلب را از اینجا می توانید بیابید.